Του Νίκου Τσούλια
Η αντιπαράθεση ιδεών στην επιστήμη και στην φιλοσοφία, όπως και στην πολιτική, είναι συστατικό στοιχείο για την εξέλιξη της σκέψης του ανθρώπου αλλά και της κοινωνίας. Μέσα από τη διαπάλη των επιχειρημάτων στο πεδίο του ανθρώπινου στοχασμού μπορεί να ευδοκιμήσει η προαγωγή της γνώσης και η διαρκώς ανανεούμενη και καλύτερη ερμηνεία της πραγματικότητας.
Η αντιπαράθεση των αντιλήψεων είναι σύμπτωμα και έκφραση αλλά και γονιμοποιητικό στοιχείο μιας «ανοιχτής κοινωνίας», μιας δημοκρατικής πολιτείας. Αυτό ήταν και το κλειδί για την ανθοφορία του αρχαιοελληνικού και του νεώτερου ευρωπαϊκού διαφωτισμού. Όπου υπάρχει ιδεολογική ή πολιτική σκοπιμότητα στην επιστήμη και στη φιλοσοφία με την καλλιέργεια μιας μονομερούς θεώρησης, όπως συνέβη χαρακτηριστικά με την περίπτωση του Λυσένκο στην πρώην Σοβιετική Ένωση, τότε έχουμε στόμωση της ελευθερίας της έρευνας και μια γενική οπισθοδρόμηση.
Ωστόσο, υπάρχει και μια άλλη σκιά στη διαμάχη των ιδεών, η προσωποποίηση των απόψεων και η στείρα πόλωση, εκείνη δηλαδή η διαπάλη στην οποία η αντιπαράθεση δεν είναι επί της ουσίας και οι δύο αντιτιθέμενες πλευρές φτιάχνου τείχη και κάστρα απορρίπτοντας μετωπικά η μια την άλλη χωρίς να συνδιαλέγονται. Τέτοιες αντιπαραθέσεις έχει καταγράψει αρκετές η ιστορία της επιστήμης και της φιλοσοφίας.
Στη συζητούμενη διαμάχη μεταξύ του Πόππερ και του Βιττγκενστάιν μπορούμε να ισχυριστούμε εισαγωγικά ότι υπήρξε και γόνιμο έδαφος αντιπαράθεσης αλλά και στοιχεία μετωπικής και ανούσιας σύγκρουσης. Είναι γνωστό το «περιστατικό της μασιάς» όπου ο Βιττγκενστάιν κράδαινε το εργαλείο του τζακιού στην σφοδρότατη συζήτησή του με τον Πόππερ.
Υπάρχουν βασικές διαφορές μεταξύ των δύο διανοούμενων, διαφορές που δεν αφήνουν περιθώρια γεφύρωσης ή μιας διασταύρωσης που θα οδηγούσε το όλο σκηνικό της αντιπαράθεσης σε μια περιοχή υπέρβασης και δημιουργίας μιας συνθετικής θεωρίας. Στο κύριο πεδίο ή μάλλον στον πυρήνα της φιλοσοφίας είναι η κύρια διαφορά τους. Ο Πόππερ ισχυρίζεται ότι υπάρχουν όντως φιλοσοφικά προβλήματα συνεχίζοντας τη διαχρονική συζήτηση στοχαστών και φιλοσόφων επί του πεδίου που έχει ορίσει ιστορικά η φιλοσοφία, ενώ ο Βιττγκενστάιν αμφισβητεί αυτή τη θεώρηση και ισχυρίζεται ότι η όλη συζήτηση στη φιλοσοφία είναι θέμα απλών γλωσσικών γρίφων. Επίσης ο τόπος αναφοράς του Βιττγκενστάιν είναι περισσότερο θεωρητικός και ιδεαλιστικός, ενώ ο Πόππερ κινείται σε πεδία ρεαλιστικά και κοινωνικά.
Ο ανατρεπτικός τρόπος σκέψης του Βιττγκενστάιν προκάλεσε μεγαλύτερο ενδιαφέρον, γιατί σε κάθε περίπτωση η εμφάνιση μιας καθολικής αμφισβήτησης ή μιας επαναστατικής θεώρησης ή και μιας ασυνέχειας σε ένα πεδίο του στοχασμού δημιουργεί περισσότερη «εστίαση» αλλά και μεγαλύτερη ένταση. Ο Βιττγκενστάιν συγκέντρωσε την έρευνά του – κυρίως με την κλασική πλέον πραγματεία του Tractatus – στο πιο γενικό επίπεδο που θα μπορούσε να τεθεί, ενώ ο Πόππερ κινείται πάνω στις κλασικές αντιλήψεις της φιλοσοφίας, όπου εισάγει μια νέα αντίληψη και μορφές ενός «νέου παραδείγματος» μεθοδολογικής έρευνας με την αρχή της διαψευσιμότητας.
Συγκεκριμένα, η σκέψη του Βιττγκενστάιν «οριοθετείται από δύο πολύ γνωστούς ισχυρισμούς με τους οποίους ανοίγει και κλείνει: “όλα όσα ισχύουν είναι ο κόσμος” και “για όσα δεν μπορούμε να μιλήσουμε, πρέπει να σιωπούμε”» και πίστευε «σε μια τέλεια, ιδανική γλώσσα, που θα ήταν απαλλαγμένη από κάθε αμφισημία», ενώ γι’ αυτόν η «σαφήνεια του νοήματος ήταν το παν και την επεδίωκε πάση θυσία»[i].
Ο Πόππερ εστίασε σε άλλα πεδία, χωρίς να ανατρέπει το όλο σκηνικό της φιλοσοφίας μέσα από ρηξικέλευθες θεωρήσεις της γλωσσολογίας, όπως επιχειρούσε ο μεγάλος αντίπαλός του. Ουσιαστικά κινείται στο πεδίο της επιστημολογίας αλλά και της πολιτικής. Η όλη του ερευνητική κατέτεινε προς δύο θεμελιώδη φιλοσοφικά ερωτήματα: «πώς γνωρίζουμε κάποιο πράγμα και ποιος θα έπρεπε να κυβερνά;»[ii]. Δεν κινείται στα όρια της γνώσης και της θεωρητικής γλωσσολογίας αλλά γίνεται κοινωνικός διανοούμενος ασχολούμενος με ένα από τα πιο κύρια ζητήματα μιας πολιτείας, το σύστημα διακυβέρνησης. «Ο Πόππερ αντέκρουσε τις επιστημονικές αξιώσεις του μαρξισμού… Κατ’ αυτόν, η έγκυρη επιστήμη προτείνει υποθέσεις που μπορούν να τεθούν υπό κριτικό έλεγχο. Όσο πιο τολμηρές είναι αυτές οι προβλέψεις, τόσο το καλύτερο. Η ψευδοεπιστήμη (στην οποία ο Πόππερ κατέτασσε τόσο το νεομαρξισμό όσο και τη φροϋδική ψυχανάλυση) είτε αρνείται να υποβάλει τον εαυτό της σε κριτήρια επαλήθευσης (αποφεύγει δηλαδή να κάνει σαφείς προβλέψεις μέσω των οποίων μπορεί να αποδειχτεί λανθασμένη – ενώ η θεωρία της σχετικότητας, π.χ., πρότεινε ένα πείραμα παρατήρησης, το οποίο εκτέλεσε ο σερ Άρθουρ Έντιγκτον) είτε κάνει μεν προβλέψεις, αλλά ύστερα βρίσκει τρόπους να εξηγήσει και να εξουδετερώσει τα στοιχεία που φαινομενικά τις διαψεύδουν»[iii].
Οι μεγάλες αντιπαραθέσεις στη φιλοσοφία και στο ανθρώπινο στοχασμό είναι διαχρονικές. Συνοδεύουν την ιστορία του ανθρώπου και εξελίσσονται μαζί του τόσο στο ανθρωπολογικό πεδίο όσο και στο κοινωνικό. Είναι αυτές που λύνουν προβλήματα και θέτουν όλο και πιο νέα ερωτήματα, ενώ παράλληλα διατηρούνται και αναπαράγονται και οι θεμελιώδεις διαμάχες που γεννήθηκαν στον αρχαιοελληνικό διαφωτισμό και που αφορούν τα πιο ουσιώδη ερωτήματα του ανθρώπου.
Και έχει μεγάλη σημασία να είναι κοινωνοί και ενεργοί μέτοχοι αυτών των αντιπαραθέσεων και των μεγάλων διαλόγων της φιλοσοφίας όλοι οι άνθρωποι, γιατί τα ίδια υπαρξιακά ερωτήματα απασχολούν όλους, και τις ίδιες αναζητήσεις περί του νοήματος της ζωής έχουν όλοι οι άνθρωποι…
[i] D. Edmomds & J. Eidinow (2004), Η οργή του Βιττγκενστάιν, Αθήνα: Πατάκης, σ. 87, 171, 195
[ii] ο.π., σ. 187
[iii] ο.π., σ. 204-205
Ακούμε ξανά και ξανά ότι η φιλοσοφία δεν προοδεύει πραγματικά, ότι ασχολούμαστε ακόμη με τα ίδια φιλοσοφικά προβλήματα που απασχολούσαν και τους Έλληνες. Όμως, όσοι το λένε αυτό δεν έχουν καταλάβει τι επιβάλλει αυτή την επανάληψη: καθώς η γλώσσα μας δεν έχει αλλάξει, μας παρασύρει στο να θέτουμε συνεχώς τα ίδια ερωτήματα.
Βιττγκενστάιν
