Του Νίκου Τσούλια
Η έννοια και η λειτουργία του δημόσιου χώρου επικοινωνίας αρχίζουν να προσδιορίζονται από τη διαμόρφωση των πρώτων κοινωνιών του ανθρώπου. Η γέννηση μάλιστα της πολιτικής και πιο ειδικά η ανάδυση της δημοκρατίας ως βασικού πολιτεύματος στην αρχαία Αθήνα είναι απόλυτα συνδεδεμένη με το πεδίο μιας δημόσιας επικοινωνίας, την Αγορά.
Εδώ αναδεικνύονται η εικόνα και το σχήμα του πολίτη, εδώ αναπτύσσεται και εξελίσσεται η πολιτική. Οι Γενικές Συνελεύσεις μιας μορφής άμεσης δημοκρατίας αποτελούν την κορυφαία έκφραση του δημόσιου χώρου επικοινωνίας (με την ευρεία έννοια του όρου) και της πολιτικής σε μια ιστορική συγκυρία όπου τα πληθυσμιακά μεγέθη επιτρέπουν τη συνάθροιση του συνόλου των πολιτών.
Παράλληλα με την διόγκωση του πληθυσμού θα αναπτυχθούν οι πρώτες μορφές αντιπροσώπευσης με κορυφαίο και κυρίαρχο θεσμό τη δημιουργία εθνικών κοινοβουλίων, τα οποία θα γίνουν και τα θεμέλια της δημοκρατίας γι’ όλη την περίοδο της νεωτερικότητας. Σ’ όλη τη βιομηχανική σχεδόν περίοδο της ιστορίας ήταν οι εφημερίδες πρωτίστως και αργότερα το ραδιόφωνο που συναποτελούσαν το πεδίο αναφοράς του δημόσιου χώρου για τις αναπτυγμένες τουλάχιστον χώρες.
Για μεγάλο ιστορικό διάστημα: κοινοβούλιο, εφημερίδες και ραδιόφωνο θα είναι οι βασικές όψεις του δημόσιου και καθολικού πεδίου επικοινωνίας. Βεβαίως παράλληλα θα αναπτυχθούν και επιμέρους δημόσιοι χώροι επικοινωνίας, εκείνοι των συνδικαλιστικών οργανώσεων και των κοινωνικών κινημάτων γενικότερα, των θεσμών της τοπικής και περιφερειακής αυτοδιοίκησης κλπ. Αλλά αυτοί οι χώροι θα λειτουργούν συμπληρωματικά ως προς τους τρεις βασικούς και καθολικούς προαναφερθέντες χώρους.
Η δημιουργία της τηλεόρασης μετασχηματίζει το προηγούμενο σκηνικό, αφού αυτή η νέα τεχνολογική δυνατότητα εμφανίζει συγκριτικά πλεονεκτήματα έναντι των τριών προηγουμένων της: αμεσότητα στην είδηση και στην επικοινωνία, μετάδοση εικόνας σε κάθε κατεύθυνση, μεγαλύτερη «αίσθηση» αλήθειας, περισσότερη δυνατότητα ψυχαγωγίας, ισχυρότερη παρουσία του διαλόγου. Τώρα οι ισορροπίες αλλάζουν και η τηλεόραση αναδεικνύεται ως προνομιακός χώρος επικοινωνίας, που αποικίζει και εν πολλοίς χειραγωγεί τους προηγούμενους χώρους: εφημερίδες, ραδιόφωνο αλλά και τα κοινοβούλια!
Όλα αυτά σε μια γενική και φαινομενικά αθώα περιγραφή των πραγμάτων. Γιατί οι δημόσιοι τεχνολογικοί χώροι επικοινωνίας (πλην κοινοβουλίου) είναι χώροι ιδιοκτησίας συγκεκριμένων οικονομικών συμφερόντων και ως εκ τούτου η επικοινωνία εξυπηρετεί πρωτίστως τα συμφέροντα και τις επιλογές της κυρίαρχης τάξης πραγμάτων και απλώς δίνει έντεχνα και σχετικά εύκολα – με δεδομένη την υπανάπτυκτη μορφή της κριτικής σκέψης των πολιτών – την ψευδαίσθηση της αντικειμενικότητας και της αλήθειας. Μάλιστα η τηλεόραση θα αναδειχτεί και ως ο μέγας προπαγανδιστής της χειραγώγησης των πολιτών παράλληλα με το όποιο ενημερωτικό και πολιτισμικό φορτίο της, το οποίο θα είναι και το προπέτασμα απόκρυψης των κυρίαρχων στοχεύσεών της.
Οι τελευταίες δεκαετίες φέρνουν στο προσκήνιο της ιστορίας το διαδίκτυο της μεταμοντέρνας εποχής, μια ευρείας έκτασης πληροφοριόσφαιρα που ανασυντάσσει το προηγούμενο παραδοσιακό πλέον σκηνικό του πεδίου επικοινωνίας. Τώρα μπορούμε να μιλήσουμε κατ’ αρχήν για μαζικοποίηση – επομένως και για εκδημοκρατισμό… – στη διαμόρφωση του δημόσιου χώρου επικοινωνίας, για φοβερή συμπύκνωση του χώρου και του χρόνου και για απίστευτη ταχεία μετάδοση των πληροφοριών.
Τώρα το όλο σκηνικό είναι ακόμη «υπό κατασκευή» (under construction) και δεν έχουμε δυνατότητα να «δούμε» και προφανώς να αναλύσουμε την όλη εικόνα. Το σκηνικό του δημόσιου χώρου πριν θα μπορούσε αναγωγικά και σε μικρογραφία να αναπαρασταθεί ως εξής. Σε κάθε χωριό υπάρχει κατά το μάλλον ή ήττον μια κεντρική πλατεία και μερικές άλλες πιο περιφερειακές και λιγότερο πολυσύχναστες. Αυτή η εικόνα – με τις πλατείες να προσομοιάζουν στους παραδοσιακούς χώρους επικοινωνίας – αντιστοιχεί στο προηγούμενο σκηνικό του θέματός μας. Τώρα όλες οι αυλές όλων περίπου των σπιτιών – με τις αυλές να προσομοιάζουν στην τεχνολογική δυνατότητα δημιουργίας χώρου διαδικτυακής επικοινωνίας, είτε μονόδρομης είτε αμφίδρομης – αντιστοιχεί στο σημερινό και αυριανό σκηνικό του δημόσιου χώρου.
Και ναι μεν υπάρχουν οι παραδοσιακοί θεσμοί, αλλά το διαδίκτυο μοριοποιεί και επιμερίζει εντυπωσιακά το όλο σκηνικό. Έτσι, για παράδειγμα, ο τομέας της ειδησεογραφίας στη χώρα μας ενώ στην προ διαδικτύου εποχή οριοθετείτο στο «σχήμα» δέκα περίπου βασικών εφημερίδων, τώρα παράλληλα με αυτές – που αναπτύσσουν αναγκαστικά και διαδικτυακή μορφή – έχουν αναπτυχθεί πολλαπλές πηγές ειδησεογραφίας – άλλες έγκυρες και άλλες, οι περισσότερες, μη έγκυρες – και το όλο σύστημα αναζητάει νέες ισορροπίες.
Εδώ πλέον βρίσκεται η καρδιά της συζήτησης. Εδώ τίθενται αυτονόητα ερωτήματα και πολλά ανοιχτά ζητήματα. Ποιος ακριβώς είναι τώρα ο δημόσιος χώρος επικοινωνίας με όλη αυτή την πολυμέρεια των εκφράσεών του; Γίνεται πιο δημοκρατικός τώρα ο δημόσιος χώρος επικοινωνίας; Δίνονται μεγαλύτερες δυνατότητες δημιουργικής συμμετοχής των πολιτών στο νέο σκηνικό; Το όλο σύστημα κινείται σε κατεύθυνση χειραφέτησης του ανθρώπου ή αναπαράγει την κρατούσα τάση χειραγώγησης; Ποιο είναι το πολιτισμικό περιεχόμενο του νέου πεδίου; Αυτά τα ερωτήματα – και προφανώς και άλλα – είναι ένα καινούργιο προς προσέγγιση θέμα.
