Του Νίκου Τσούλια
Σε αυτή τη σειρά των άρθρων επιχειρείται μια διαχρονική ανατομία του σχολικού βιβλίου λαμβάνοντας ταυτόχρονα υπόψη σε γενικές γραμμές το εκπαιδευτικό πλαίσιο και το γενικότερο κοινωνικό και πολιτικό συγκείμενο. Επιχειρώ να δώσω ένα γενικό στίγμα για την πολύπαθη διαδρομή του σχολικού βιβλίου, να αποτελέσει η εργασία έναυσμα για μια ειδική συζήτηση που θα βοηθήσει στη μελέτη του σύγχρονου έντυπου και ψηφιακού σχολικού βιβλίου.
Αλλά στοχεύω και σε μια προσωπική μικρο-κοινωνιολογική προσέγγιση, να γεννήσω ένα σκίρτημα στην ψυχή του αναγνώστη από μια εικόνα σχολική που θα του θυμίσει τα παιδικά του χρόνια και θα νιώσει έναν μικρό θρίαμβο πάνω στη φθορά του χρόνου, να προσφέρω ένα πλούσιο υλικό (κυρίως ψηφιακό) που θα έχει εύκολη πρόσβαση ο μελετητής.
Δύσκολο το φορτίο, τι να αναφέρεις και τι να αφήσεις; Πώς το να το προσεγγίσεις; Από τη μια πλευρά η γνωστή τάση της ωραιοποίησης του παρελθόντος και από την άλλη η εύκολη κριτική του με την εμπειρία του παρόντος, η ιδεολογική (με την ευρύτερη έννοια) προκατάληψή σου σε παγιδεύει αδιόρατα, τα μεθοδολογικά – επιστημονικά εργαλεία, στο βαθμό που μπορείς να τα κατέχεις, σκορπάνε από την πολυσημία των στόχων και των επιδιώξεων των σχολικών βιβλίων.
Ένα έθνος γεννιέται και πρώτη του φροντίδα είναι να αποτυπώσει το βηματισμό του στους χώρους της μάθησης, στις συνειδήσεις των νέων, να γράψει τα πάθη ενός λαού που αφήνει πίσω του αιώνες σκλαβιάς, να ξαναπιάσει με άγχος το νήμα του Βυζαντίου και κυρίως της αρχαίας Ελλάδας, να στήσει και νέους αργαλειούς για να αφηγηθεί την ιστορία του νεοελληνικού κράτους την ίδια στιγμή που τη δημιουργεί. Οι αγώνες του νέο – αναδυόμενου σύγχρονου κράτους μαζί με τον μεγάλο Αγώνα που είναι «παρών» προσπαθούν να συντονιστούν μέσα από πολλές δυσκολίες.
Το εργαστήρι της ιστορίας υπερλειτουργεί, οι καινούριοι καιροί αγκαλιά με τους παλιούς προσπαθούν να ανιχνεύσουν το μέλλον που αργεί να έλθει. Το παλιό φεύγει – γιατί ήταν η μαύρη σκιά της σκλαβιάς -, αλλά το νέο δεν φαίνεται στον ορίζοντα. Ο ξένος παράγοντας συνεργεί στη στόμωση μιας δημιουργικής εξέλιξης. Ο θεσμός της βασιλείας ανακόπτει τα διαφωτιστικά ρεύματα της Ευρώπης, τα οποία έχουν ενστερνιστεί αρκετά φωτισμένα τμήματα του Ελληνικού λαού σε πολλά μέρη, Τεργέστη, Ιάσιο, Σμύρνη, Βιέννη…
Το σχολικό βιβλίο είναι μάρτυρας της οδύσσειας ενός έθνουςπου βιάζεται να γεννηθεί για να βρεθεί σε κοινή πορεία και βηματισμό μαζί με τα άλλα ευρωπαϊκά έθνη. Όλες οι εποχές, όλοι οι καιροί είναι εδώ, στο σχολικό βιβλίο. Κοινωνικοί μετασχηματισμοί, άνοδος της αστικής τάξης με πολλές συγκρούσεις στο εσωτερικό της, πολιτικές και ιδεολογικές αντιπαραθέσεις, οικονομική δραστηριότητα, σχέσεις με τους γειτονικούς λαούς, εξέλιξη επαγγελματικών δραστηριοτήτων, θρησκευτικά πιστεύω, μορφωτικά σκιρτήματα και επιστημονικές αποσιωπήσεις, έθιμα και παραδόσεις του λαού, παραμύθια, δοξασίες, πόλεμοι, ελπίδες, εθνικές επιτυχίες και καταστροφές, αρχαίοι συγγραφείς και νέα ελληνική γραμματεία άλλοτε αγκαλιά και άλλοτε σε αντιπαράθεση, η μεγάλη σύγκρουση καθαρεύουσας και δημοτικής, συλλογικοί πόθοι παρελαύνουν ίσως στο πιο αυθεντικό νήμα της εθνικής αφήγησης (το σχολικό βιβλίο) στα διακόσια περίπου χρόνια του σύγχρονου ελληνικού κράτους.
Ακόμα και στα σχήματα των εικόνων αναδύονται ορατοί στόχοι και επιδιώξεις, κρυφές επιθυμίες και άρρητα πολιτικά παιχνίδια. Όλοι θέλουν να θέσουν τη σφραγίδα τους στο αξιακό φορτίοτων σελίδων των αναγνωστικών που αποτυπώνεται ανάγλυφα στις παιδικές συνειδήσεις.
Σήμερα η ίδια η ανάγνωση της πορείας των σχολικών βιβλίων επικυριαρχείται από ένα δέος, είναι μια υπόθεση ιερή, όπου τίποτα δεν πρέπει να αλλάξεις, αλλά και τίποτα δεν μπορείς να το δεις με την παλιά ματιά, ένα διάχυτο κύμα νοσταλγίας απλώνεται άμα ξεκινήσεις το διάβασμα, μέσα από τις γραμμές των βιβλίων η σκέψη φτερουγίζει για να αναπαραστήσει δικά της μικρά κομμάτια της αλλοτινής ζωής, των παιδικών ονείρων και των εφηβικών επιδιώξεων.
Και να φανταστείς πως τα άλλα βιβλία, που δεν τα έχεις γνωρίσει, απεικονίζουν παραστάσεις του πατέρα σου, της μητέρας σου, του παππού σου…
Περιέχουν ένα μέρος της δικής σου πολιτιστικής ταυτότητας, της δικής σου ζωής, του δικού σου μέλλοντος, έστω και αν δεν το αντιλαμβάνεσαι με τρόπο συγκεκριμένο.
