Η θεωρία της πρόσληψης εξετάζει το «διάλογο» που αναπτύσσεται µεταξύ των έργων της αρχαίας και της µοντέρνας λογοτεχνίας, προσπαθώντας να καταρρίψει τα στεγανά ανάµεσα στο έργο και τον αναγνώστη. Εξετάζει, επίσης, τόσο τον τρόπο προσέγγισης, όσο και το ίδιο το αντικείµενο των κλασικών σπουδών. Έτσι, µέσα από αυτή τη µελέτη αποδεικνύεται η διαχρονική επιρροή της αρχαιότητας στον σύγχρονο λογοτεχνικό κόσµο, καθώς αναπτύσσεται µια αµφίδροµη σχέση ανάµεσα στο κείµενο του παρελθόντος και στο κείµενο που διαµορφώνεται από την επαναπρόσληψή του. Με βάση αυτή τη θεωρία θα προσπαθήσουµε να προσεγγίσουµε τον τρόπο που χειρίζεται ο Γιώργος Σεφέρης τον µύθο της Ελένης, όπως αυτός παρουσιάζεται στην αρχαιότητα και ειδικότερα στην τραγωδία του Ευριπίδη «Ελένη».
Αρχικά, ο Ευριπίδης, σύµφωνα µε την ιστορία που περιγράφει στην τραγωδία του, θεωρεί ότι η Ελένη δεν πήγε ποτέ στην Τροία µαζί µε τον Πάρη. Ο θεός Ερµής την πήρε και την οδήγησε στην Αίγυπτο, όπου διέµενε στο παλάτι του βασιλιά της Αιγύπτου Πρωτέα. Ο Πάρης έκλεψε το είδωλο της Ελένης, µια ψεύτικη Ελένη, νοµίζοντας, όµως, ότι έχει µαζί του την αληθινή. Σύµφωνα µε τον µύθο το οµοίωµα αυτό το είχε κατασκευάσει η Ήρα, για να εκδικηθεί τον Πάρη καθώς σε διαγωνισµό οµορφιάς ανάµεσα στις τρεις θεές, Αφροδίτη, Αθηνά και Ήρα, ο Πάρης επέλεξε την Αφροδίτη, επειδή εκείνη µε τη σειρά της του είχε υποσχεθεί ως αντάλλαγµα την Ελένη. Οι Έλληνες, λοιπόν, επί δέκα χρόνια πολεµούσαν για µια ψεύτικη Ελένη, αφού η πραγµατική βρισκόταν στην Αίγυπτο. Την ίδια εκδοχή συναντάµε, όπως επισηµαίνει ο Lesky (1990) σ. 541, και σε ένα ποίηµα που έγραψε ο λυρικός ποιητής Στησίχορος µε τίτλο «Παλινωδία», αλλά και στην Ιστορία του Ηροδότου (2, 112, «Συµβάλλοµαι δὲ τοῦτο τὸ ἱρὸν εἶναι Ἑλένης τῆς Τυνδάρεω, καὶ τὸν λόγον ἀκηκοὼς ὡς διαιτήθη Ἑλένη παρὰ Πρωτέϊ,») αναφέρεται η παρουσία της Ελένης στην Αίγυπτο (Lesky 1990, σ. 541).
Ο Σεφέρης βασίζει το ποίηµά του «Ελένη» στην οµώνυµη τραγωδία του Ευριπίδη. Το ποίηµα του Σεφέρη, όπως επισηµαίνει ο Πιερής (2004) σ. 399-413, άρχισε να προετοιµάζεται ένα χρόνο πριν από την επίσκεψη του ποιητή στις Πλάτρες. Στην αγορά του Βαρωσιού στις 18 Νοεµβρίου 1953 ο ποιητής άκουσε για πρώτη φορά τη φράση «Τ᾽ ἀηδόνια δε σ᾽αφήνουν να κοιµηθεῖς τὸ Μάη (στις Πλάτρες)». Η επίκληση του Τεύκρου στο αηδόνι (στ. 2-3, 23, 54) θυµίζει το πρώτο στάσιµο της ευριπίδειας τραγωδίας, όπου οι Σπαρτιάτισσες σκλάβες του χορού ζητούν από το αηδόνι να τις συνοδεύσει στο θρήνο τους (Ευρ. Ελ. 1106-1116). Έτσι, το θέµα του αηδονιού µεταφέρει από την αρχή ένα θρηνητικό τόνο στο σύγχρονο ποίηµα. Βέβαια, τις Πλάτρες τις επισκέφτηκε ένα χρόνο αργότερα, το ποίηµα όµως ξεκίνησε, σύµφωνα µε τον Πιερή (2004) σ. 413, από την πρώτη στιγµή που ο ποιητής πάτησε το πόδι του στο νησί, καθώς αισθάνθηκε ότι υπάρχουν αναλογίες ανάµεσα στη δική του µοίρα και εκείνη του µυθικού Τεύκρου. Βέβαια, η επίδραση της οµώνυµης τραγωδίας του Ευριπίδη στον Σεφέρη είναι εµφανής από την αρχή του ποιήµατος, καθώς αντιγράφει και τους σχετικούς στίχους από την Ελένη του Ευριπίδη. Δεν πρόκειται, φυσικά, για µια απλή αντιγραφή, όπως επισηµαίνει ο Πιερής (2004) σ. 413, καθώς παράλληλα ο ποιητής καταθέτει και τα πρώτα δείγµατα στιχουργηµένων σκέψεων, ενώ καθορίζει από την αρχή το θέµα της απάτης και του δόλου των θεών που αποτελούν την πραγµατική αιτία και καταδεικνύουν την ηθική του Τρωικού πολέµου. Άλλωστε, την εποχή που ο ποιητής επισκέπτεται την Κύπρο αρχίζει να µελετά, σύµφωνα µε την Καστρινάκη (2009) σ. 113-114, την αρχαία τραγωδία εντοπίζοντας εντυπωσιακές παραλληλίες µε τη ζωή του.
Η «Ελένη» του Ευριπίδη αποτελεί αναµφίβολα την πηγή έµπνευσης του ποιητή και µάλιστα στο συγκεκριµένο ποίηµα διακριτική θέση κατέχει ο διάλογος του µύθου της αρχαίας τραγωδίας µε το δράµα του καιρού του, όπως επισηµαίνει ο Δάλλας (1989) σ. 83-84. Τόσο ο τίτλος του ποιήµατος και τα περικείµενά του όσο και το θέµα µε τη φρίκη του πολέµου που παρουσιάζεται µε ιδιαίτερα ωµό τρόπο αποτελούν επιρροές από τον Ευριπίδη. Επίσης, ορισµένοι στίχοι παρουσιάζονται αυτούσιοι («Τι είναι θεός;»-«τι µη θεός; και τι τ᾽ αναµεσό τους», «για ένα κυµάτισµα λινό, για µια νεφέλη»), ενώ η νοηµατική τους συνάφεια είναι προφανής. Όπως στο µύθο έτσι και τώρα πολεµήσαµε για µια απατηλή και άπιαστη, άσαρκη ιδέα (Γ. Δάλλας 1989, σ. 84). Ο Σεφέρης στην «Ελένη» θα µεταθέσει τα ιστορικά και πολιτικά δρώµενα στο επίπεδο της τραγωδίας, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Ορφανίδης (1985) σ. 178. Στο µύθο της Ελένης, όπως παρουσιάζεται από τον τραγικό ποιητή, ο Σεφέρης διείδε τον αγώνα και το δράµα της Κύπρου για εθνική αποκατάσταση και την τραγική του κατάληξη. Οι τελευταίοι µάλιστα στίχοι του ποιήµατος έχουν µια σαφή πολιτική διάσταση, όπως χαρακτηριστικά επισηµαίνει ο Ορφανίδης (1985) σ. 183. Ειδικότερα, εκφράζουν τη µαταίωση από ένα πόλεµο στον οποίο οδηγήθηκε και σφαγιάστηκε ο ελληνισµός, περιµένοντας µάταια τη δικαίωση. Οι στίχοι αυτοί εκφράζουν το µέγεθος του κενού, της απάτης και του δόλου, που συνοδεύουν την ιστορική και πολιτική πορεία του ελληνισµού ύστερα από τον πόλεµο.
Άλλο δάνειο του Σεφέρη είναι ο Τεύκρος. Ο Σεφέρης γενικά θεωρεί ότι η ποίηση αποτελεί µια µορφή διαλόγου µεταξύ ζωντανών ανθρώπων (P. Mackridge 2004, σ. 93). Στην «Ελένη» ο Τεύκρος αναλαµβάνει να µεταφέρει τα λόγια και τις σκέψεις του ποιητή, καθώς ο Σεφέρης λόγω έλλειψης αυτοπεποίθησης και πίστης απέφευγε να επιδεικνύει τις προφητικές του ιδιότητες µε τη δική του φωνή, µε αποτέλεσµα να έχουµε το οξύµωρο ένα νεκρό πρόσωπο να παρουσιάζεται µε τη ζωντανή του φωνή. Έτσι, προσδίδει µεγαλύτερο κύρος και βαρύτητα στα λόγια του και, παράλληλα, τα καθιστά πιο αντικειµενικά. Μια άλλη εκδοχή του Τεύκρου που επισηµαίνει η Καστρινάκη (2009) σ. 112-113 είναι ο «ερωτευµένος» Τεύκρος. Στην αρχή του ποιήµατος του Σεφέρη («Τυφλή φωνή… φιλήµατα») το σκηνικό αποπνέει µια ερωτική ατµόσφαιρα, κάτι που είναι φυσιολογικό, καθώς πρωταγωνίστρια είναι η Ελένη η πιο όµορφη γυναίκα σύµφωνα µε το µύθο, η οποία περιγράφεται από τον ποιητή µε αισθησιακό τρόπο («Με το βαθύ στηθόδεσµο…µεγάλα βλέφαρα»). Επίσης, τα γεγονότα διαδραµατίζονται στην Κύπρο, το νησί της Αφροδίτης, της θεάς της οµορφιάς και του έρωτα η οποία σύµφωνα µε τον µύθο αναδύθηκε από τα νερά της Πάφου. Στον Τεύκρο, µάλιστα, ο Σεφέρης εντοπίζει πολλές οµοιότητες µε τον εαυτό του, καθώς και οι δυο εξόριστοι από την πατρίδα τους επισκέπτονται την Κύπρο. Στο ποίηµά του, βέβαια, ο Σεφέρης προάγει τον Τεύκρο σε πρωταγωνιστή, σε αντίθεση µε τον Ευριπίδη που του δίνει δευτερεύοντα ρόλο, καθώς στην τραγωδία πρωταγωνιστικό ρόλο έχει η Ελένη. Η αναβάθµιση, λοιπόν, του Τέκρου εξηγείται τόσο από το γεγονός ότι λειτουργεί ως φερέφωνο του ποιητή όσο και λόγω των παραλληλιών που έχει µαζί του.
Ο Σεφέρης αναφέρεται και στον Αίαντα, τον ετεροθαλή αδερφό του Τεύκρου για να προβάλει, επίσης, τον αδελφοκτόνο εµφύλιο πόλεµο. Η αναφορά στον Αίαντα είναι τριπλή, µια έµµεση («Κι ο αδερφός µου;») και δυο άµεσες, από τις οποίες µόνο η πρώτη αναφέρεται στο θάνατό του («στο στερνό σπαθί ενός Αίαντα»). Ο Αίαντας είχε σκοτωθεί πέφτοντας πάνω στο ξίφος του, γιατί εξοργίστηκε µε τους Αχαιούς, όταν τα όπλα του νεκρού Αχιλλέα δόθηκαν στον Οδυσσέα και όχι στον ίδιο. Είχε προηγηθεί, όµως, η απόπειρά του να δολοφονήσει τους αρχηγούς των Αχαιών αλλά και η επέµβαση της Αθηνάς που του προκάλεσε πνευµατική διαταραχή, µε συνέπεια να αυτοκτονήσει από ντροπή. Ουσιαστικά, ο Αίαντας πεθαίνει πολεµώντας ενάντια στο δικό του στρατόπεδο, όπως επισηµαίνει η Καστρινάκη (2009) σ. 116. Τάσσεται στο πλευρό των εχθρών του και εναντίον των όµαιµών του. Η Καστρινάκη (2009) σ. 117, µάλιστα, αναφέρει ότι αυτό φαίνεται και από το γεγονός ότι ο Σεφέρης τον τοποθετεί στον ίδιο στίχο µε τους Τρώες («ή κάποιος Αίαντας ή Πρίαµος ή Εκάβη;»). Αλλά και η αναφορά στον Τοξότη ίσως παραπέµπει, σύµφωνα µε την Καστρινάκη (2009) σ. 117, στον εµφύλιο πόλεµο. Ο Τοξότης συµβολίζει ίσως τον Τεύκρο («Ήµουν κι εγώ στον πόλεµο τοξότης»), ενώ ο Σκορπιός θεωρείται ζώδιο αναβρασµού και διάλυσης, πηγή πολέµου και διχόνοιας. Το ότι οι συγκεκριµένες αναφορές αποπνέουν κλίµα εµφύλιου πολέµου φαίνεται, κυρίως, από προηγούµενα σχεδιάσµατα του Σεφέρη και όχι από την τελική µορφή του ποιήµατος.
Οι αναλογίες, βέβαια, δεν περιορίζονται µόνο στα παραπάνω. Ο Σεφέρης βλέπει στην ιστορία του Τεύκρου του Ευριπίδη κοµµάτια από τη δική του προσωπική ιστορία, άρα ίσως η «Ελένη» του αποτελεί ένα προσωπείο δικό του, όπως άλλωστε συνήθιζε να κάνει και ο Καβάφης. Ο µυθικός Τεύκρος έχει εκδιωχθεί από τον πατέρα του, επειδή άφησε τον ετεροθαλή αδερφό του Αίαντα να πεθάνει. Ο Σεφέρης έχει χάσει και ο ίδιος τον αδερφό του, Άγγελο, ο οποίος πέθανε το 1950 στην Αµερική. Ίσως έτσι εξηγείται και η εναγώνια ερώτηση του Τεύκρου («Κι ο αδερφός µου») και η διπλή αναφορά στον θάνατο του Αίαντα µέσα στo ποίηµα («στο στερνό σπαθί ενός Αίαντα», «ή κάποιος Αίαντας…δεν το ᾽χει µες στη µοίρα του ν᾽ακούσει…»). Ο θάνατος, εποµένως, στέρησε τη δυνατότητα από τον αδερφό του τον Αίαντα να µάθει την αλήθεια για την µαταιότητα του πολέµου. Βέβαια, όπως επισηµαίνει και η Καστρινάκη (2009) σ. 115, η τριπλή αναφορά στον αδερφό του Τεύκρου µπορεί να µην έχει σχέση µε τον αδερφό του ποιητή, Άγγελο, να µην έχει σχέση δηλαδή µε µια προσωπική απώλεια αλλά µε µια συλλογική. Με άλλα λόγια αναφέρεται σε αδελφοκτονία και συγκεκριµένα στον αδελφοκτόνο εµφύλιο πόλεµο (1946-1949) που ξέσπασε στην Ελλάδα λίγο µετά τη φυγή των Γερµανών το 1944. Η µαταιότητα του εµφύλιου πολέµου, που πλήγωσε βαθιά την ελληνική κοινωνία, είναι δυσβάσταχτη για τον ποιητή, καθώς, όπως ο µυθικός τρωικός πόλεµος έγινε µε αφορµή και έπαθλο µια «Nεφέλη», «για ένα πουκάµισο αδειανό», έτσι κι ο αδερφοκτόνος εµφύλιος στην Ελλάδα ξέσπασε έχοντας ως αφορρµή τα Δεκεµβριανά του 1944 και τη Συµφωνία της Βάρκιζας (Φεβρουάριο του 1945), επειδή σε κείνα τα γεγονότα βρίσκουµε την πιο σφοδρή σύγκρουση δυο ιδεολογιών, που αντιπαρατάχτηκαν στον Εµφύλιο, και οδήγησαν στην παρέµβαση ή επέµβαση ξένου παράγοντα στα ελληνικά πράγµατα. Εποµένως, είναι εµφανές ότι ο Σεφέρης αξιοποιεί τον τρόπο που πραγαµατεύεται το µυθικό θέµα του Τρωικού πολέµου ο τραγικός ποιητής, για να παρουσιάσει το σύγχρονό του γεγονός του εµφυλίου, το οποίο τελικά µετουσίωσε σε ποίηµα τέσσερα χρόνια µετά το τέλος του.
Ακολούθως, στους στίχους «Ποιες είναι οι Πλάτρες….ενός ανθρώπου που ξαστόχησε.» παρουσιάζεται η απόγνωση ενός ανθρώπου ο οποίος περιφέρεται από τόπο σε τόπο. Μέσα από αυτούς τους στίχους, όπως επισηµαίνει και ο Ορφανίδης (1985) σ. 181, παρουσιάζεται το προσωπικό δράµα του ίδιου του Σεφέρη, που για πολλά χρόνια περιφέρεται από τόπο σε τόπο. Γεννήθηκε στη Σµύρνη, µετακόµισε στην Αθήνα οικογενειακώς, σπούδασε στο Παρίσι, υπηρέτησε σε διάφορες χώρες και, τέλος, ως πρεσβευτής στο Λονδίνο. Ο άνθρωπος που «ξαστόχησε» µπορεί, εποµένως, να είναι ο ίδιος ο ποιητής, ο οποίος σύµφωνα µε τον Ορφανίδη (1985) σ. 181, βίωσε µια προσωπική περιπέτεια που τον πηγαίνει από τόπο σε τόπο, πότε µε τους πολιτικούς εξόριστους στην Αίγυπτο και πότε στη δίνη του εµφύλιου πολέµου. Βέβαια, µπορεί να συµβολίζει και γενικότερα την περιπέτεια του ξεριζωµένου ελληνισµού και της προσφυγιάς και την αποτυχία δικαίωσης των επιδιώξεων του ή την αποτυχία της ανθρωπότητας να αποκαταστήσει την ισοπέδωση των αξιών και τη δικαίωση των ανθρώπων µέσα από τον Β´ Παγκόσµιο Πόλεµο, όπως διερωτάται ο Ορφανίδης (1985) σ. 181.
Ο µύθος του Ευριπίδη δίνει τη δυνατότητα στο Σεφέρη να µιλήσει για τη µαταιότητα ή µη των πολέµων γενικά και όχι µόνο του εµφύλιου πολέµου. Όπως αναφέρει η Καστρινάκη (2009) σ. 119-120, αν ο Τεύκρος είχε αντικρίσει την Ελένη στην Αίγυπτο τότε ο πόλεµος και οι σκοτωµοί πήγαν άδικα. Αντίθετα, αν η συνάντηση στην Αίγυπτο ήταν δηµιούργηµα της φαντασίας του, τότε ο πόλεµος και οι σκοτωµοί δεν έγιναν µάταια. Ανάλογα, λοιπόν, µε το τι συνέβη τελικά, η λέξη παραµύθι αποκτά διαφορετική σηµασία κάθε φορά. «Αυτό το παραµύθι» µπορεί να είναι η συνάντηση του Τεύκρου µε την Ελένη την οποία φαντάστηκε ο ήρωας και την οποία θεωρεί ψευδαίσθηση. Στη δεύτερη αναφορά όµως η λέξη παραµύθι («αν είναι αλήθεια πως αυτό είναι παραµύθι…») συµβολίζει το κακό, γιατί αν ήταν πραγµατικότητα και όχι ψευδαίσθηση τότε ο πόλεµος έγινε µάταια. Τελικά, ο χαµένος αδερφός, η χαµένη πατρίδα, η εξορία και η αναζήτηση ενός παραµυθιού θα κάνει τον ποιητή να ξεφύγει από τη σύγχρονη πολιτική πραγµατικότητα που καθορίζεται και διαµορφώνεται από τη θέληση των ισχυρών.
Αξίζει, τέλος, να αναφερθούµε και στον τρόπο που χειρίζεται ο Σεφέρης τους αντιπάλους του Τεύκρου στον Τρωικό πόλεµο, Πρίαµο και Εκάβη, όπως και τον χώρο όπου διαδραµατίστηκε ο πόλεµος, τον Σκάµανδρο ποταµό. Τα πρόσωπα αυτά αποκτούν συµβολικές και καθολικές διαστάσεις. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι εξισώνονται από τον ποιητή («κάποιος άλλος Τεύκρος…ή κάποιος Αίαντας ή Πρίαµος ή Εκάβη…») και αναγάγονται σε πανανθρώπινα σύµβολα όσων αγωνίστηκαν και πέθαναν για µια αυταπάτη, για ιδανικά που τελικά τους πρόδωσαν, όπως επισηµαίνει και η Κ. Κρίκου-Davis (2002), σ. 96. Η ίδια τονίζει ότι ο ποταµός Σκάµανδρος στην πεδιάδα του οποίου πολέµησαν οι αντίπαλοι παρουσιάζεται γλαφυρά από τον ποιητή ως το σύµβολο της φρίκης του πολέµου («είδε ένα Σκάµανδρο να ξεχειλάει κουφάρια).
Διαπιστώνουµε, τελικά, ότι ο Σεφέρης αξιοποιώντας στο έπακρο τις δυνατότητες που του δίνει ο µύθος της Ελένης, όπως τον παρουσιάζει ο Ευριπίδης, καταφέρνει να τον αναπλάσσει δηµιουργικά και να τον προσαρµόσει στα δικά του βιώµατα και στο κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι της εποχής του. Ειδικότερα, βλέπει στον Τεύκρο αναλογίες µε τη ζωή του (απώλεια αδελφού, εξορία, περιπλάνηση) αλλά και τη µαταιότητα του πολέµου την αναγάγει επίσης σε πανανθρώπινο ύµνο για την ειρήνη. Η τραγωδία ουσιαστικά αποτελεί τη µαγιά που ο τεχνίτης – ποιητής τη µεταµορφώνει σ᾽ ένα νέο, πρωτότυπο και σύγχρονο ποίηµα. Έτσι, επιβεβαιώνεται η διαλογική σχέση που αναπτύσσεται ανάµεσα στα δυο έργα.
_____
Βιβλιογραφία
Δάλλας, Γ. 1989. Πλάγιος λόγος, Αθήνα
Καστρινάκη, Αγγ. 2009. Ελένη, κόρη του σκεπτικισµού, Κονδυλοφόρος 8 (2009) σσ. 111-129
Κρίκου-Davis, Κ. 2002. ΚΟΛΟΚΕΣ Μελέτη για τη συλλογή του Γιώργου Σεφέρη «Ηµερολόγιο Καταστρώµατος Γ’», Αθήνα
Ορφανίδης, Ν. 1985. Η πολιτική διάσταση της ποίησης του Γιώργου Σεφέρη, Αθήνα
Πιερής, Μ. 2004. Γιώργος Σεφέρης, Το ζύγιασµα της καλοσύνης, Αθήνα
Lesky, A. 19905. Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, µτφρ. Α. Γ. Τσοπανάκης, Θεσσαλονίκη
Mackridge, P. 2004. «Ο Σεφέρης και η προφητική φωνή», στο Μ. Πιερής (επιµ.), Γιώργος Σεφέρης, Το ζύγιασµα της καλοσύνης, Αθήνα, σσ. 93-113
