Θέματα 2022 – Νεοελληνική Γλώσσα & Λογοτεχνία – Ημερήσιο Λύκειο – Εσπερινό Λύκειο
Ενδεικτικές Απαντήσεις
Θέμα Α
Σύμφωνα με τον συγγραφέα οι σκέψεις, οι πεποιθήσεις, οι αξίες, οι γνώσεις, οι κανόνες, ακόμα και οι αποφάσεις μας προέρχονται από τους προηγούμενους. Γεννιόμαστε σε ένα περιβάλλον, όπου όλα έχουν ήδη διαμορφωθεί. Παρότι αναγνωρίζει και την ευθύνη των συγχρόνων, ως «μελλοντικών νεκρών», στην εξέλιξη της ιστορίας, τονίζει την αναγκαιότητα της ιστορικής γνώσης για την κατανόηση του παρόντος ως πράξη συλλογικής αυτογνωσίας του πολιτισμού. Μαθαίνοντας ιστορία, μέσα από τα παρελθοντικά λάθη, καταλάβουμε ποιοι είμαστε και πού θέλουμε να πάμε, αναφέρει χαρακτηριστικά. (80 λέξεις)
Θέμα Β1
α. Λάθος
β. Λάθος
γ. Σωστό
δ. Σωστό
ε. Σωστό
Θέμα Β2α
«Γιατί να μαθαίνουμε ιστορία;» Μορφή ευθείας ερώτησης (ρητορικής) με αξιοποίηση πρώτου πληθυντικού προσώπου, αναφορικής λειτουργίας της γλώσσας, υποτακτικής έγκλισης ενεστώτα χρόνου και πρόταξης του ερωτηματικού επιρρήματος «γιατί» έχει ο τίτλος του κειμένου 1.
Όσον αφορά τον επικοινωνιακό ρόλο του τίτλου, σαφέστατη είναι η πρόθεση του συγγραφέα να προϊδεάσει με τρόπο εμφατικό, άμεσο, ζωντανό, εναργή, παραστατικό, οικείο, κατανοητό και, ως εκ τούτων, αποτελεσματικό για την κεντρική ιδέα/θέμα του κειμένου. Καθώς απευθύνεται στο ευρύ κοινό (το κείμενο είναι απόσπασμα από πρόλογο βιβλίου), επιθυμεί να χρωματίσει συγκινησιακά τον σκοπό του και βέβαια να αφυπνίσει αποτελεσματικά το ενδιαφέρον και τη σκέψη του αναγνώστη πάνω στο θέμα της αναγκαιότητας της ιστορικής γνώσης (με την οποία σχετίζεται το βιβλίο). Μέσω της λανθάνουσας προφορικότητας που προσδίδει στην ανάγνωση το διαλογικό χρώμα του ερωτήματος ακυρώνεται η μονοτονία της τυποποιημένης διατύπωσης και ενεργοποιούνται ταχύτατα η κρίση και ο προβληματισμός του αποδέκτη του μηνύματος. Η πρόταξη του ερωτηματικού επιρρήματος «γιατί» αποσκοπεί, με εμφατικό τρόπο, να φέρει την κεντρική ιδέα-σκοπό του συγγραφέα στο επίκεντρο της απόπειρας κατανόησης του αναγνώστη, ενώ η χρήση του πρώτου πληθυντικού προσώπου ταυτίζει τους ρόλους και τις οπτικές γωνίες συγγραφέα και αναγνώστη. Μέσω της συλλογικής οικειότητας, που αποπνέει το συγκεκριμένο πρόσωπο, το θέμα του κειμένου προβάλλεται ως καθολικό αλλά και ο διδακτικός-προτρεπτικός τόνος της υποτακτικής έγκλισης «να μαθαίνουμε» αναπτύσσεται με την ευαισθησία του αναγκαίου και διακριτικού σεβασμού προς τον αναγνώστη. Τέλος, η αναφορική (κυριολεκτική) γλώσσα προσθέτει ακρίβεια και σαφήνεια στο περιεχόμενο του κεντρικού μηνύματος που αναδεικνύεται με εύληπτο τρόπο, ενώ ο ενεστώτας χρόνος του ρηματικού τύπου «μαθαίνουμε» αποδίδει την αίσθηση της διάρκειας και της διαχρονικότητας που δικαιούται και αξίζει το σημαντικό μήνυμα/περιεχόμενο του κειμένου.
Θέμα Β2β
Η πρώτη παράγραφος του πρώτου κειμένου τελειώνει με την παρεμβολή αποσπάσματος σε ευθύ λόγο. Αυτή η επιλογή του συγγραφέα του κειμένου διαμορφώνει ένα συγκεκριμένο υφολογικό αποτέλεσμα αποσκοπώντας, καταρχάς, στη βιωματική προσέγγιση του προσωπικού και συλλογικού προβληματισμού, με τον οποίο καταπιάνεται ο συγγραφέας. Η απλότητα, η ζωντάνια, η αμεσότητα, η οικειότητα, η προφορικότητα και ο διαλογικός τόνος του ευθέος λόγου κεντρίζουν το ενδιαφέρον του αναγνώστη, καθιστούν την προβολή του προβληματισμού με κατανοητό τρόπο, μεταφέρουν την κεντρική ιδέα και τον σκοπό του συγγραφέα στον χώρο της προσιτής καθημερινής εμπειρίας και συνδέουν άμεσα τον διδακτικό σκοπό του συγγραφέα με τις ανάγκες, τις πεποιθήσεις και τους προβληματισμούς της νέας γενιάς και του μέλλοντος, καθότι ο ευθύς λόγος αποδίδει την οπτική γωνία/απορία που παράγεται μέσα στη βιωμένη εμπειρία των νέων ανθρώπων (φοιτητών εν προκειμένω): «Γιατί, κύριε, να πρέπει να μαθαίνουμε ιστορία; Εμείς κοιτάμε μπροστά. Κοιτάμε στο μέλλον». Τέλος, το συναισθηματικό χρώμα που προσδίδει ο ευθύς λόγος σε ένα ζήτημα τόσο σημαντικό για το παρόν και το μέλλον του πολιτισμού μας καθιστά τον αναγνώστη συμμέτοχο στον τρόπο σκέψης του συγγραφέα και των φοιτητών του και αναδεικνύει την κεντρική ιδέα του μηνύματος με ακόμα μεγαλύτερη πειστικότητα και αποτελεσματικότητα.
Θέμα Β3
Πρόθεση της Κικής Δημουλά στο δοσμένο απόσπασμα είναι να ευαισθητοποιήσει τον αναγνώστη σχετικά με τον ρόλο που διαδραματίζει η επέτειος στη διατήρηση της μνήμης. Αυτή η πρόθεση επιτυγχάνεται με διάφορες γλωσσικές επιλογές, από τις οποίες τρεις (3) είναι οι ακόλουθες.
Πρώτη και βασικότερη γλωσσική επιλογή είναι η αξιοποίηση της μεταφορικής ή συνυποδηλωτικής γλώσσας που είναι εμφανής σε ολόκληρο το απόσπασμα με χαρακτηριστικότερα χωρία τα ακόλουθα: «έχουν και οι απώλειες κάθε τόσο τα γενέθλιά τους … η επέτειος διαπνέεται και από βαθύ πατριωτισμό … παρελαύνουν οι Θερμοπύλες … είναι ένα δωρεάν μεταφορικό μέσον … επιστρέφουν οι γονείς μας … άλλες συνοδευόμενες από το αίσθημα, άλλες ασυνόδευτες … ακόμα τα κρατάει αγκαλιά και τα θηλάζει εκείνη η παλιά φωτογραφία σου». Αυτή η ποιητική χρήση της γλώσσας έχει έντονο συμβολικό ή συναισθηματικό περιεχόμενο. Ο ποιητικός λόγος είναι συνειρμικός, περιγραφικός και αφηγηματικός. Στοχεύει να τέρψει και να συγκινήσει, ενώ παράλληλα προσδίδει στο ύφος του κειμένου ζωντάνια, πρωτοτυπία, παραστατικότητα και λογοτεχνικότητα, μέσω των οποίων επιτυγχάνεται ταχύτερα και αποτελεσματικότερα η ευαισθητοποίηση του αναγνώστη ή ακροατή της ομιλίας.
Αξιοσημείωτη είναι η χρήση του ασύνδετου σχήματος, ιδιαίτερα σε δύο σημεία: «Τιμά τους ήρωες, συντονίζει τον ηρωισμό με το βηματισμό της σημαίας, παρελαύνουν οι Θερμοπύλες, δάφνινο στεφάνι στον άγνωστο στρατιώτη και, σιωπηρά, στον κάθε αγνοούμενο» και «ιδού η νύφη ακόμα ερωτευμένη με το νυφικό της, γενέθλια, χρονιάρικα πια τα παιδιά σου, γενέθλια γενέθλια γενέθλια, κοντά η ενηλικίωση, και ακόμα τα κρατάει αγκαλιά και τα θηλάζει εκείνη η παλιά φωτογραφία σου». Παρά την παράλειψη των συνδέσμων (που παράγει το ασύνδετο) τα στοιχεία των φράσεων «δένονται» μεταξύ τους με μια ισχυρή συναισθηματική ένταση που προσδίδει στον λόγο ζωηρότητα και κίνηση. Το συγκινησιακό φορτίο των χωρίων αγγίζει τον αναγνώστη/ακροατή της ομιλίας και τον μεταφέρει στο εικονοπλαστικό πεδίο της σκέψης και της ψυχής της ομιλήτριας με διάθεση συμπόρευσης στο ταξίδι της μνήμης και της νοσταλγίας.
Τέλος, δίπλα στα χαρακτηριστικά σχήματα λόγου, όπως η αντίθεση («σε χαρές, και σε απώλειες») και η προσωποποίηση («τα κρατάει αγκαλιά και τα θηλάζει εκείνη η παλιά φωτογραφία σου»), οφείλουμε να επισημάνουμε τη χαρακτηριστική εναλλαγή προσώπων που παρατηρείται στο απόσπασμα. Από το πρώτο πρόσωπο («Για να επανέλθω») η αφήγηση οδηγείται στο τρίτο («Πάει παντού … έχουν και οι απώλειες … αυτές κι αν δεν θέλουν … η επέτειος διαπνέεται … Τιμά … Συντονίζει … παρελαύνουν»), μετά πάλι στο πρώτο («Για να δώσω … ας πω»), στο δεύτερο («Και ιδού»), στο τρίτο («επιστρέφουν … έρχονται … άλλες …. άλλες») καταλήγοντας στο δεύτερο και το τρίτο («ιδού … τα κρατάει αγκαλιά και τα θηλάζει εκείνη η παλιά φωτογραφία σου»). Αυτή η ταχύτατη εναλλαγή ρηματικών προσώπων, που αποτελεί κατεξοχήν γνώρισμα ελεύθερης, λογοτεχνικής, συνειρμικής και συναισθηματικής γραφής, εκτός από τη νοηματική ποικιλία που προσδίδει στην ομιλία, συνέχει όλες τις οπτικές γωνίες των προσώπων μέσα σε ένα πλαίσιο ολότητας που οριοθετείται από την προσωπική και συλλογική λειτουργία της μνήμης και της νοσταλγίας. Το «εγώ» γίνεται ένα με το «εσύ» και με τη βοήθεια του τρίτου προσώπου της μνήμης παράγει την αίσθηση του «εμείς». Πρόκειται για το πρόσωπο που απουσιάζει από το κείμενο, όμως αποδεικνύεται εντέλει ισχυρότερο, ως αίσθηση, απ’ όλα τα άλλα για τον αντικειμενικό σκοπό της ευαισθητοποίησης του αναγνώστη πάνω στον ρόλο που διαδραματίζει η επέτειος στη διατήρηση της μνήμης.
Θέμα Γ
Παλιό οικογενειακό κειμήλιο με έντονη συναισθηματική αξία είναι το ταγάρι που βρίσκεται ξεχασμένο σε μια κασέλα. Είχε φτιαχτεί με κόπο στον αργαλειό από τη γιαγιά της αφηγήτριας και είχε δοθεί ως προίκα στη μητέρα της, η οποία το χρησιμοποιούσε ως τσάντα στα φοιτητικά της χρόνια. Αντικείμενο καθημερινής χρήσης μιας άλλης εποχής που στο παρόν λειτουργεί περισσότερο ως βιωματικός συνδετικός κρίκος παρελθόντος και παρόντος με συναισθηματική αξία για όλη την οικογένεια.
Το πρώτο ενικό ρηματικό πρόσωπο («θα σας πω … το βρήκα») και η χρήση ιστορικών χρόνων («το χρησιμοποιούσε … ήταν») καταδεικνύουν την πρόθεση της αφηγήτριας να παρουσιάσει μια προσωπική βιωμένη ιστορία που αφορά ένα οικογενειακό κειμήλιο που πέρασε από γενιά σε γενιά και στο τέλος εγκαταλείφθηκε. Όλο το κείμενο αναπτύσσεται πάνω στον άξονα των χρονικών επιπέδων του παρελθόντος (γιαγιά, μητέρα) και του παρόντος (αφηγήτρια) που συνέχουν τη ροή της συναισθηματικής μνήμης της αφηγήτριας και αναδεικνύουν τη διαδρομή του ταγαριού στην πορεία του χρόνου. Η περιγραφή του οικογενειακού κειμηλίου («Ήταν βαμμένο με φυτικές βαφές και είχε ωραία λαμπερά σχέδια») δίνει έμφαση στη φροντίδα που απέδωσε σε αυτό η παλαιότερη γενιά, την ίδια στιγμή που η νεότερη το διαχειρίστηκε μάλλον με επιπόλαιη αδιαφορία. Μάλιστα, μέσω της αντίθεσης αυτής, που γίνεται περισσότερο αισθητή στις αναδρομικές αφηγήσεις («Στα φοιτητικά της χρόνια… Μου διηγήθηκε τα νυχτέρια που έκαναν τότε…»), επιτυγχάνεται πιο αποτελεσματικά η οικογενειακή και συναισθηματική σύνδεση παρελθόντος και παρόντος. Τέλος, τα λόγια της γιαγιάς σε ευθύ λόγο («Πράγματα για μια ζωή … Γιατί τι θα έχω παραπάνω εκεί;») μεταφέρουν τον αναγνώστη στον χώρο της νοσταλγικής μνήμης, η οποία εκκινούμενη από το σημείο της πρωταρχικής έκπληξης οδηγείται στο επίπεδο της διαχρονικής καταξίωσης του οικογενειακού κειμηλίου μέσα στη νεανική συνείδηση.
Κάποια αντικείμενα όπως, στην προκειμένη περίπτωση, το ταγάρι, παρόλο που δεν έχουν χρηματική αξία, είναι σημαντικά λόγω της συναισθηματικής τους αξίας. Μας συνδέουν με τους ανθρώπους που αγαπάμε και από τους οποίους προερχόμαστε, ενώ παράλληλα μάς θυμίζουν την προσφορά και την αγάπη, μέσω των οποίων η δική μας γενιά κατάφερε να γαλουχηθεί και να σταθεί στα πόδια της. Ασφαλώς και θα κρατούσα το πολύτιμο αυτό οικογενειακό αντικείμενο. Όχι μόνο για να νιώθω κοντά στα αγαπημένα πρόσωπα που το δημιούργησαν και με δημιούργησαν. Αλλά και για να παίρνω, μέσα από τη δική τους ψυχή, δύναμη και θάρρος, προκειμένου να πορευτώ στη ζωή με εξίσου αξιοπρεπή και δημιουργικό τρόπο. Σε μια προσπάθεια να αποδειχθώ αντάξιος/α αυτής της πολύτιμης προσφοράς τους.
(περίπου 240 λέξεις)
Θέμα Δ
Με το βίωμα η ιστορική μνήμη ποτίζει αποτελεσματικότερα τη νεανική ψυχή
Έξι χρόνια στο Δημοτικό, τρία στο Γυμνάσιο και άλλα τρία στο Λύκειο. Αλλά συχνά αναπάντητη παραμένει η αιώνια απορία. Γιατί πρέπει να μάθουμε Ιστορία; Σε τι μάς χρησιμεύει να ξέρουμε τι έκαναν οι άνθρωποι πριν 100 ή 1000 χρόνια; Γιατί να χάνουμε χρόνο με το παρελθόν αντί να στρέφουμε το βλέμμα προς το μέλλον, που είναι και ο φυσικός χώρος για εμάς τους νέους; Ο κόσμος προχωρά μπροστά. Η Επιστήμη και η Τεχνολογία εξελίσσονται αδιάκοπα. Οι προκλήσεις του μέλλοντος και ιδιαίτερα αυτή του επαγγελματικού προσανατολισμού – στο εσωτερικό ή το εξωτερικό – μπορούν να ικανοποιηθούν καλύτερα από τις γνώσεις των θετικών επιστημών. Έτσι τουλάχιστον νομίζουμε εμείς οι μαθητές.
Η αξία της ιστορικής γνώσης αποτελεί ζητούμενο. Όχι για να την αναζητήσουμε. Αλλά για να τη συνειδητοποιήσουμε και να την εκτιμήσουμε. Από το παρελθόν δεν προέρχεται μόνο η βιολογική μας ύπαρξη. Προέρχονται και οι σκέψεις μας, οι γνώσεις μας, οι αντιλήψεις μας, οι αξίες μας, η κουλτούρα μας, ο πολιτισμός μας. Υλικός και πνευματικός. Οι πριν από εμάς δεν όρισαν μόνο τη βιολογική μας υπόσταση. Όρισαν και το παρόν μας. Όρισαν και ένα σημαντικό μέρος από το μέλλον μας. Πνευματικά και ψυχικά. Μας αρέσει-δε μας αρέσει, χωρίς αυτούς και την προσφορά τους, θα ήμασταν «αδέσποτες μονάδες ακρωτηριασμένες από ψυχή» κατά τον ποιητή. Με την προσφορά τους έχουμε υπόσταση, έχουμε παραδείγματα, έχουμε επιλογές. Ορθές και λανθασμένες επιλογές από τις οποίες μπορούμε να διαλέξουμε, για να χτίσουμε το παρόν και πρωτίστως το μέλλον. Γι’ αυτό υπάρχει η μνήμη. Γι’ αυτό υπάρχουν οι επέτειοι. Γι’ αυτό υπάρχει και το μάθημα της Ιστορίας στο σχολείο. Μάθημα παρεξηγημένο αλλά συνάμα και τόσο χρήσιμο, ουσιαστικό και σημαντικό.
Τελικά τι είναι αυτό που χρειάζεται, για να καλλιεργήσουμε αποτελεσματικότερα το ενδιαφέρον για το ιστορικό παρελθόν; Η βιωματικότητα θα μπορούσε να αποτελεί μια πιθανή απάντηση. Οι σημερινοί νέοι έχουν μάθει να αποκτούν τη γνώση βιωματικά. Μέσα στην κοινωνική του συναναστροφή, μέσα στο διαδίκτυο, μέσα στη εμπειρία της καθημερινότητας. Πραγματικής και ψηφιακής. Η Εκπαίδευση και η Κοινωνία έχουν μείνει λίγο ( ; ) αδρανείς απέναντι σε αυτή την απροσδόκητη ( ; ) εξέλιξη. Ως νέοι που ολοκληρώνουμε φέτος την εκπαιδευτική μας διαδρομή στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση έχουμε άποψη και το δικαίωμα να τη διατυπώσουμε. Θα θέλαμε περισσότερη εμπειρική και λιγότερη μνημονική μάθηση. Θα θέλαμε περισσότερο βίωμα και λιγότερη έμφαση στον αυτοσκοπό των βαθμών. Θα θέλαμε ενεργότερη συμμετοχή σε εκδηλώσεις ιστορικού και πολιτιστικού χαρακτήρα, περισσότερες επισκέψεις σε μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους, περισσότερες συνεργατικές εργασίες πάνω σε θέματα τοπικής, εθνικής και παγκόσμιας Ιστορίας, πραγματικά βιωματική επαφή με την παραδοσιακή τέχνη, καλύτερη διδασκαλία της λογοτεχνίας και της γλώσσας γενικότερα. Θα θέλαμε και εποικοδομητικότερη αξιοποίηση της τεχνολογίας πάνω στους σκοπούς αυτούς.
Είναι βέβαιο ότι δεν μπορούμε να τα περιμένουμε όλα από το εκπαιδευτικό σύστημα. Και ως κοινωνία, σε τοπικό και εθνικό επίπεδο, οφείλουμε να ενεργοποιηθούμε προς τις ίδιες κατευθύνσεις. Ο σκοπός είναι σημαντικός και η προσπάθεια δεν περιορίζεται στα στενά όρια της σχολικής ζωής. Ο νέος έχει ανάγκη την ιστορική αυτοσυνειδησία και αυτογνωσία. Είναι αυτό που τον δένει με τον τόπο και τους ανθρώπους του, τους σημερινούς και τους παλαιότερους. Είναι αυτό που τον βοηθά να σέβεται και να αγαπά τον εαυτό του. Και να τον κουβαλά βέβαια παντού. Ακόμα και αν μεταναστεύει τα πέρατα της γης.
(περίπου 450 λέξεις)
………………………………………………………………..
Για κάθε διευκρίνιση είμαστε στη διάθεσή σας.
Καλή δύναμη και καλή συνέχεια σε όλα τα παιδιά που διαγωνίζονται στον επίπονο στίβο των εξετάσεων.
Δημήτρης Περβολιανάκης | Βασιλική Ανάγνου
