Η φιλία στο έργο του Ξενοφώντα Κύρου Ανάβασις
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Στην παρούσα μελέτη γίνεται λόγος για την έννοια της φιλίας στον Ξενοφώντα και συγκεκριμένα στο έργο του «Κύρου ανάβασις». Ο ιστορικός, ορμώμενος από τις ηθικές αξίες τις οποίες πρέσβευε ο Σωκράτης τον οποίο είχε ως υπόδειγμα, κάνει λόγο για την έννοια της φιλίας. Ουσιαστικά οι απόψεις και οι εκτιμήσεις για τη φιλία εκφράζονται από τον ίδιο τον Σωκράτη, όμως μεταφέρονται στον αναγνώστη από τον Ξενοφώντα, τον οποίο είχε μαθητή του.
Η φιλία είναι ένα θέμα μείζονος σπουδαιότητας και υψίστης σημασίας για την καλλιέργεια κοινωνικών δεξιοτήτων που συμβάλλει στην ανάπτυξη διάφορων πτυχών της προσωπικότητας του ανθρώπου. Αρχαίοι συγγραφείς και φιλόσοφοι τη θεωρούσαν εξέχουσας σημασίας για τον λόγο ότι σηματοδοτούσε το κύρος του κάθε ανθρώπου μέσα από την αγνότητά της. Ο Αριστοτέλης παρέθεσε στα έργα του εκτενή λόγο για τη φιλία, αλλά κι ο Ξενοφώντας εστίασε την προσοχή του σε μια μεγάλη αντίφαση περί αυτής από τους ανθρώπους. Ότι ενώ δηλαδή οι άνθρωποι εύχονται να αποκτήσουν ένα πιστό και αληθινό φίλο, ουσιαστικά δεν ενδιαφέρονται τόσο για αυτό, όσο και τις υλικές ανάγκες τις οποίες υπηρετούν με μανία, δίχως να προσδίδουν τον προσήκοντα σεβασμό προς την έννοια της φιλίας.
Το έργο αυτό για τα ζήτημα της φιλίας αποτελεί ένα υπέροχο διδακτικό μήνυμα για τις ανθρώπινες αξίες αλλά και την ηθική διάσταση που εμφαίνεται στη φιλία. Ο κάθε άνθρωπος είναι ελεύθερος να προβεί στις επιλογές που αρμόζουν στην ιδιοσυγκρασία του. Κάνοντας χρήση της ελεύθερης βούλησής τους, θέτουν ιεραρχικά τα καθήκοντα, τις υποχρεώσεις τους και τις ανάγκες και πορεύονται με βάση τις επιλογές τους. Αυτές ακριβώς οι επιλογές είναι που καθορίζουν ανάλογα την ευδαιμονία τους, την μοναξιά τους, την εσωστρέφεια ή την ανάπτυξη της κοινωνικότητάς τους. Αυτές, τους δίνουν μια ταυτότητα: τη στάση τους απέναντι στη φιλία και το αν διάκεινται ευμενώς απέναντι σε έναν εν δυνάμει φίλο ή όχι.
Σκοπός της εργασίας είναι να καταδείξει τον μείζονα ρόλο που διαδραματίζουν τα προσωπικά οφέλη στην σύναψη φιλικών σχέσεων ή όχι ανάμεσα στους ανθρώπους και πώς τα πάθη των ανθρώπων, όπως η μανία για υλική ευμάρεια, καθιστά τους ανθρώπους αποξενωμένους και απόκοσμους.
Πρωτίστως, γίνεται λόγος για το προφίλ του Ξενοφώντα, τα ιδεώδη και τις πεποιθήσεις του. Στη συνέχεια, αναφέρεται το ζήτημα της φιλίας κατά τον Σωκράτη μέσα από τον Ξενοφώντα αλλά και στο έργο του «Κύρου Ανάβασις». Η εργασία ολοκληρώνεται με τον παραλληλισμό της φιλίας στην αρχαιότητα και στο σήμερα, ενώ στο τέλος παρατίθενται τα συμπεράσματα που απορρέουν από όσα θα ειπωθούν καθώς και οι βιβλιογραφικές αναφορές που χρησιμοποιήθηκαν για τη συγγραφή και ολοκλήρωση της παρούσας μελέτης.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΞΕΝΟΦΩΝΤΑΣ
- Η φυσιογνωμία του Ξενοφώντα
Ο Ξενοφών γεννήθηκε περίπου το 430 π.Χ στην Ερχιά της Αττικής. Ο πατέρας του, εύπορος κτηματίας, μερίμνησε ώστε ο γιος του να λάβει επιμελημένη μόρφωση από τους καλύτερους δασκάλους της εποχής. Μύησε τον γιο του στην αγάπη του προς τα άλογα ως ιππέας. Ο Ξενοφών υπηρέτησε στο σώμα των ιππέων και διακρίθηκε στη στρατιωτική του θητεία. Ο Σωκράτης υπήρξε πρότυπο για αυτόν και η επιρροή αυτή ήταν καθοριστική για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα του και την ολοκλήρωση της προσωπικότητάς του, ως μαθητής του Σωκράτη (Andeson, 1974). Κατά την εποχή που έζησε, επικρατούσε μεγάλη σύγχυση λόγω των γεγονότων του Πελοποννησιακού πολέμου το 404 π.Χ, τις αυθαιρεσίες των Τριάκοντα τυράννων στην εξουσία και οι αγώνες για την επάνδρωση της δημοκρατίας, διέγειραν διάφορους προβληματισμούς στον Ξενοφώντα που ήταν ιδιαίτερα ανήσυχο πνεύμα, υπηρετώντας το δίκαιο και τη ηθικότητα (Anderson, 2002).
Στα έργα του ο Ξενοφώντας κάνει λόγο για ζητήματα της καθημερινότητας, για τη συμπεριφορά των ανθρώπων στη σύναψη των διαπροσωπικών τους σχέσεων, την αγωγή των παιδιών, την εφαρμογή των θεσμών αλλά και για την αναγκαιότητα των ηθικών αξιών, μια από τις οποίες είναι και η φιλία στην οποία προσδίδει εξέχουσα σημασία (Dillery, 2002) και η οποία αποτελεί το κεντρικό νόημα της παρούσης μελέτης
1.2 Το έργο «Κύρου Ανάβασις» του Ξενοφώντα
Τόσο στο έργο του, όσο και στην φυσιογνωμία του Ξενοφώντα, ισχυρή ήταν η επιρροή του δασκάλου του, Σωκράτη, καθώς επίσης και του βασιλιά Αγησίλαου. Στον Σωκράτη, ο Ξενοφώντας λάτρευε τον ζήλο του προς τις ηθικές αξίες της ζωής, ενώ στον βασιλιά αγαπούσε τις αρετές αλλά και τις ηγετικές του ικανότητες (Hirsch, 1985).
Στο έργο αυτό παρουσιάζεται η κάθοδος των Μυρίων αλλά και η σωτηρία τους, ύστερα από την άτυχη εκστρατεία του Κύρου του νεότερου ενάντια στον αδερφό του Αρταξέρξη τον Β. που ήταν και βασιλιάς της Περσίας. Ο Ξενοφώντας ως αυτόπτης μάρτυρας των συμβάντων που διαδραματίστηκαν αλλά και ως ηγέτης των Μυρίων, μας περιγράφει το κλίμα αφανισμού της περσικής αυτοκρατορίας αλλά και αρκετά εθνολογικά σημεία των λαών της περιοχής (Konstan, 1997).
Στο έργο του αυτό, ο ιστορικός Ξενοφώντας διηγείται με ζωντάνια τα γεγονότα τα οποία βίωσε ο ίδιος. Το σύγγραμμα «Κύρου Ανάβασις» αποτελεί ένα είδος στρατιωτικών απομνημονευμάτων που χωρίζεται σε επτά βιβλία με αρκετές γεωγραφικές και εθνογραφικές περιγραφές (Anderson, 2002).
Πέρα από τα ιστορικά γεγονότα, στο έργο αυτό τίθεται το ζήτημα της φιλίας το οποίος είναι εξέχουσας σημασίας για τον Ξενοφώντα. Υπάρχει μια λεπτή διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στα λόγια και στις πράξεις των ανθρώπων οι οποίοι ενώ μακαρίζουν τη φιλία θεωρώντας πως τους είναι απαραίτητη, ουσιαστικά δε μοχθούν για να την αποκτήσουν. Δε δίνουν ευκαιρίες στον εαυτό τους ούτε και στους άλλους να γνωρίσουν την αληθινή φιλία, πάνω και πέρα από εγωισμούς και εγωπάθειες. Ο άνθρωπος βάλλεται από ομοβροντία μακαρισμών για ύψιστα ιδεώδη όπως είναι η φιλία, όμως ουσιαστικά αποποιείται των προσπαθειών του να αποκτήσει ένα έμπιστο και ειλικρινή φίλο. Έναν φίλο που να μοιράζεται τόσο έντονα τα συναισθήματα μαζί του, σα να τα βιώνει ο ίδιος (Dillery, 2002).
Οι άνθρωποι αναλώνονται σε ψεύτικα πράγματα, ψεύτικη ευτυχία, ως έρμαια των υλικών απολαύσεων ικανοποιώντας τον εγωισμό τους και τροφοδοτώντας τις ανασφάλειές τους κατά αυτόν τον τρόπο. Εκείνο όμως που έχει σημασία είναι ότι η αληθινή φιλία είναι εφικτή, μόνο όταν ο άνθρωπος συνειδητοποιήσει πόσο την έχει ανάγκη. Κάθε άνθρωπος έχει την έμφυτη ορμή και τάση να μοιράζεται, η μοναξιά δεν αρμόζει σε έναν άνθρωπο που επιθυμεί να αναπτύξει την προσωπικότητά του μέσα από την κοινωνική αλληλεπίδραση και την ανταλλαγή ερεθισμάτων με το οικείο περιβάλλον του.
Το πνεύμα ανταγωνιστικότητας που διακατέχει τον κάθε εγωπαθή άνθρωπο, δε δίνει δυνατότητες να του παρέχει το ενδεχόμενο σύναψης μιας πραγματικής φιλίας.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΠΩΣ ΟΡΙΖΕΤΑΙ Η ΦΙΛΙΑ ΣΤΟΝ ΞΕΝΟΦΩΝΤΑ
2.1 Η φιλία στο Κύρου Ανάβασις
Η φιλία είναι μια σχέση η οποία θέτει ως αναγκαίο όρο την αμοιβαιότητα. Η φιλία ως μια οικειοθελής σύνδεση, έχει ως βασική προϋπόθεση την αυθόρμητη ανταλλαγή των ευεργεσιών, προκαλείται από αισθήματα τα οποία είναι εύκολο να αντιληφθεί κανείς ως αμοιβαία. Και παρά το γεγονός ότι η προσμονή της δίκαιης ανταπόδοσης έχει τη δυνατότητα να εδραιώνει έναν ανεπίσημο ηθικό κώδικα της φιλίας, οι ενέργειες της φιλίας δε μπορούν να αντιληφθούν , πόσο μάλλον να γίνουν κατανοητές ως αναγκαίες ή με τη μορφή συμβολαίου και είθισται να βρίσκονται έξω από τη δικαιοδοσία του κράτους (Reissert, 2009).
Η αμοιβαιότητα θέτει ως αναγκαίο όρο τη δυνατότητα της ανταπόδοσης. Για τον Ξενοφώντα, η φιλία η οποία αναπτύσσεται ανάμεσα στους ανθρώπους διαφορετικών κοινωνικών στρωμάτων είναι υποδεέστερης μορφής παρά το γεγονός ότι δύναται να επιτευχθεί μια επίφαση ισότητας στην περίπτωση που οι ανταλλαγές αντιστοιχούν με τον πλούτο ή ακόμη και άλλες ιδιότητες όπως είναι το ηθικό κύρος. Στους αρχαίους χρόνους τονίζεται ιδιαίτερα η ισότητα μεταξύ των φίλων (Hirsch, 1985). Στην αθηναϊκή δημοκρατία, οι σχέσεις οι οποίες αναπτύσσονται μεταξύ των ίσων φίλων, στηρίζονται σε μια αντίληψη αμοιβαίας αρωγής σε μια δύσκολη περίοδο που διανύεται. Αυτή η άποψη ενισχύει την αμοιβαία εξάρτηση των φίλων. Εν αντιθέσει με αυτό, οι ψεύτικοι φίλοι φαίνονται στην ανικανότητα και αδυναμία τους για την προσφορά της βοήθειας σε μια κρίσιμη στιγμή (Reissert, 2009).
Ο τονισμός στην ισότητα αλλά και την αμοιβαία βοήθεια δεν είναι τόσο ανάλογη της ανεπίσημης οικονομικής ανταλλαγής, αλλά εξαρτάται κυρίως από τις απαιτήσεις της δημοκρατικής ιδεολογίας, η οποία πρόβαλλε μια εικόνα των ίσων πολιτών που συνδέονται με μια αμοιβαία πίστη και εκτίμηση. Συνεπώς, η δημοκρατία έχει την προδιάθεση να επιτάσσει κάποιες διαπραγματεύσεις οι οποίες περιέχουν τις ιεραρχικές σχέσεις φιλίας ανάμεσα στον αρχηγό και τους οπαδούς ή μεταξύ των πλουσίων ανθρώπων και των ατόμων που εξαρτώνται από αυτούς. Στη λογοτεχνία της λαϊκής Αθήνας, δύναται να εντοπιστούν τέτοιες φιλικές σχέσεις με τη μορφή αρχαϊκών ή βαρβαρικών θεσμών (Wilcken, 1976).
2.2 Ο Ξενοφώντας για τη φιλία
«Ακούω από πολλούς ότι από όλα εκείνα τα περιουσιακά στοιχεία το πιο σημαντικό είναι ένας φίλος πιστός και καλός. Όμως οι περισσότεροι φροντίζουν και μάχονται για οτιδήποτε άλλο, εκτός από τη φιλία. Γιατί όντως σπίτια και αγρούς και δούλους και ζώα και σκεύη αποκτούν με φροντίδα και επιμέλεια. Όμως φίλο, που λένε ότι είναι πολύ μεγάλο αγαθό, δε φροντίζουν να αποκτήσουν. Ποιο άλογο είναι τόσο χρήσιμο όσο και ένας καλός φίλος; Και ποιος δούλος είναι τόσο καλοπροαίρετος και σταθερός; Ή ποιο άλλο απόκτημα είναι τόσο χρήσιμο σε όλα;. Ο αληθινός φίλος είναι εκείνος ο οποίος αφιερώνεται και επιδίδεται με ζήλο στην κάλυψη των πραγματικών αναγκών του φίλου του. Κι αν χρειάζεται να κάνει καλό σε κάποιον, τότε μπορεί να τον βοηθήσει πραγματικά και όχι μόνο να γίνει χρήσιμος αλλά και απαραίτητος σε αυτόν. Κι αν τον αναστατώνει κάποιος φόβος, τον βοηθάει μαζί με άλλους. Όταν ο φίλος είναι ευτυχισμένος, τότε αυτό επιφέρει στον φίλο μεγάλη ευχαρίστηση. Αντίθετα, όταν ο φίλος είναι λυπημένος, καταβάλλει πολλές προσπάθειες να καταφέρει να τον κάνει να στηριχτεί και πάλι στα πόδια του. όμως , μερικοί προσπαθούν να καλλιεργήσουν δέντρα για τον καρπό τους, ενώ το απόκτημα που παράγει κάθε λογής καρπούς, και το οποίο καλείται φίλος, οι περισσότεροι το επιμελούνται με βραδύτητα και αμέλεια» (Μαυρόπουλος, 2007).
Όπως παρατηρείται, η φιλία στο έργο του Ξενοφώντα «Κύρου ανάβασις» έχει μια ιδιαίτερα τιμητική θέση. Η ανάγκη του ανθρώπου για φιλία καλό είναι να μην επισκιάζεται από προσωπικά οφέλη και εξυπηρέτηση ιδιοτελών σκοπών, αλλά σαν μια εσωτερική παρόρμηση να μοιραστεί αξίες και συναισθήματα με τον άλλο άνθρωπο. Ο Ξενοφώντας περιγράφει τους ανθρώπους σα να είναι εθισμένοι στην ευμάρεια και στην καλή ζωή γεμάτη πλούτο και υλικά αγαθά, αγνοώντας τον αμοραλισμό που έχουν υιοθετήσει ως υπηρέτες του υλικού πλούτου και της χλιδής (Reissert, 2009).
Ο Ξενοφώντας θέτει ως προβληματισμό τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα σε αυτά που ακούει και σε αυτά που βλέπει. Ενώ λοιπόν ακούει ότι κάθε άνθρωπος χρειάζεται έναν αληθινό και πιστό φίλο, ουσιαστικά κανείς εν τοις πράγμασι δε κοπιάζει για αυτό, παρά μόνο όλοι στρέφονται στα υλικά αγαθά, την τρυφή και την ακολασία. Συνεπώς ο δρόμος από τον λόγο στην πράξη είναι μακρινός. Στο σύγγραμμα αυτό διαφαίνεται η απογοήτευση του Ξενοφώντα καθώς διακρίνει τη θυσία της φιλίας στο βωμό των προσωπικών συμφερόντων (Anderson, 2002). Ο ίδιος που θαύμαζε τόσο πολύ τον Σωκράτη για την αφοσίωσή του στις ηθικές αξίες, ξαφνικά παρατηρεί μια έλλειψη ηθικής, ανθρώπους συμφεροντολόγους που βυθίζονται στην εσωστρέφεια και την κοινωνική τους απομόνωση έχοντας ως μοναδικούς «φίλους» τα χρήματα και τη χλιδή.
Εδώ ορίζεται και η έννοια του πλούτου για την οποία κάνε λόγο ιστορικός Ξενοφών. Εδώ ακριβώς σε αυτό το σημείο τίθεται ο εξής προβληματισμός: ποιος τελικά είναι πλούσιος; Εκείνος ο οποίος έχει χρήματα αλλά είναι μόνος ή εκείνος που έχει απλά τα προς το ζην και περιστρέφεται με φίλους που τον νοιάζονται πραγματικά και μπορούν να του συμπαρασταθούν σε μια δυσκολία. Για τον Ξενοφώντα, πλούτος είναι η δεύτερη περίπτωση (Konstan, 1997).
Ο Ξενοφών επιχειρώντας να μυήσει τους αναγνώστες στις ηθικές αξίες της ζωής , όπως αγάπη, συμπόνια, αδελφοσύνη, αξίες που καλλιεργούνται με τη σύναψη υγιών διαπροσωπικών σχέσεων σε φιλικό επίπεδο, δείχνει την προσήλωσή του στις σταθερές αξίες της ζωής, μία από τις οποίες είναι η φιλία. Ο Ξενοφών στο έργο του «Κύρου ανάβασις» θεωρεί ως ακρογωνιαίο λίθο της φιλίας την αμοιβαιότητα. Η αμοιβαιότητα ανάμεσα στους φίλους εδραιώνεται σε αντικειμενικές υποχρεώσεις αλλά και υπηρεσίες (Dillery, 2002). Επί παραδείγματι, εκείνος ο οποίος ευεργετήθηκε χρωστά χάρη. Πρόκειται για έναν όρο που περιέχει την ευγνωμοσύνη αλλά και την υποχρέωση της ανταπόδοσης. Επομένως, η φιλία βασίζεται σε ένα δίκτυο ή στην οικονομία δανείων και οφειλών. Η ανικανότητα να προσφέρει κάποιος ή ακόμη και να ανταποδώσει βοήθεια την ώρα της ανάγκης, είναι παραβίαση του όρου της φιλίας. Έτσι, οι αμοιβαίες υπηρεσίες δεν προέρχονται τόσο από την καλή θέληση, αλλά από την υποχρέωση η οποία υπάρχει στη φιλική σχέση.
Ο Ξενοφώντας θέτει ως αναγκαίο όρο της φιλίας την ηθική την οποία πρέσβευε ως το ύψιστο ιδεώδες σε ένα κοινωνικό γίγνεσθαι το οποίο διαρκώς μεταβάλλεται και εξελίσσεται. Όμως κάτι τέτοιο, φαντάζει δύσκολο. Υπάρχει φιλία ανάμεσα σε κακούς; Όχι. Υπάρχει φιλία ανάμεσα σε καλούς και κακούς επίσης όχι. Ανάμεσα σε καλούς; Από ό,τι φαίνεται, ναι υπάρχει (Anderson, 2002). Όμως η ζωή, μέσα στον πολυδιάστατο ρόλο της, έχει αποδείξει ότι είθισται οι «καλοί» να διαπληκτίζονται μεταξύ τους. Ο Ξενοφών δεν αρνείται κάτι τέτοιο. Υποστηρίζει ότι υπάρχει ευγενής και μη ευγενής έχθρα. Ενδέχεται η λογομαχία και η οργή να συναντώνται ανάμεσα στους καλούς, όχι όμως αλαζονεία και αντιπάθεια. Αυτό φαίνεται ακόμη πιο δύσκολο στο ζήτημα της φιλίας (Anderson, 2002).
2.3 Η αντίφαση ανάμεσα στον λόγο και στην πράξη περί φιλίας κατά τον Σωκράτη
Ο Σωκράτης διαπιστώνει μια μεγάλη αντίφαση. Υποστηρίζει, βάσει όσων μεταφέρει ο Ξενοφώντας στο έργο του, ότι οι άνθρωποι καταναλώνουν περισσότερο χρόνο και πιο εύθυμη διάθεση στο να αποκτούν υλικά αγαθά, ενώ στην πραγματικότητα δε μεριμνούν για την απόκτηση ενός καλού και πιστού φίλου που θα μοιράζεται τα συναισθήματά του. Ενώ έχει ακούσει πολλούς που να λένε ότι εύχονται να αποκτήσουν έναν αληθινό φίλο, στην πράξη επιδίδονται με μεγαλύτερο ζήλο στην απόκτηση των υλικών αγαθών (Konstan, 1997). Παρατηρείται λοιπόν ότι όλα υποκινούνται από το προσωπικό όφελος και τους ιδιοτελείς στόχους που θέτει ο άνθρωπος. Η ακατανίκητη επιθυμία για τα υλικά αγαθά επισκιάζει την αρετή της ηθικότητας και δη της φιλίας η οποία θεωρείται ύψιστο ιδανικό. Ενώ ο Σωκράτης ακούει από πολλούς ότι η φιλία είναι το πιο σημαντικό αγαθό, διαπιστώνει ότι οι άνθρωποι ενδιαφέρονται περισσότερο για τις υλικές απολαύσεις αγνοώντας τις σταθερές αξίες της ζωής, όπως είναι η φιλία (Wilcken, 1976).
Η ποιότητα των διαπροσωπικών σχέσεων τόσο στα χρόνια του Ξενοφώντα όσο και σήμερα, προσδιορίζεται από ποικίλους παράγοντες με βασικότερο όλων το συμφέρον. Η εξυπηρέτηση προσωπικών αναγκών και ιδιοτελών σκοπών του ανθρώπου, αμαυρώνει την έννοια της φιλίας σπιλώνοντας κάθε ηθική της διάσταση. Στο έργο «Κύρου ανάβασις» φαίνεται καθαρά η απογοήτευση του Ξενοφώντα για τις πράξεις και προσωπικά οφέλη του ανθρώπου από τα οποία αυτές υποκινούνται. ΤΤα πάθη είναι στη φύση του ανθρώπου κι αφού υπάρχουν ως κομμάτι του, ο άνθρωπος καλείται στην πραγματικότητα να τα διαχειρίζεται ώστε να πράττει αγαθά έργα τρέφοντας αγάπη για τον συνάνθρωπο (Hirsch, 1985).
Ο Σωκράτης προβαίνει στην άρρηκτη σύνδεση της φιλίας με τη γνώση. Ο ίδιος ισχυρίζεται ότι η γνώση είναι άρρηκτα συνυφασμένη με τη χρησιμότητα και την ευτυχία. Κανείς δεν αγαπάει κανέναν εφόσον είναι άχρηστος. Ωσότου λοιπόν αποκτηθεί η γνώση, δε φαίνεται να ευσταθεί η φιλία. Ο ίδιος υποστηρίζει ότι ήδη από την παιδική του ηλικία, το μόνο το οποίο επιθυμούσε ήταν η απόκτηση φίλων και όχι η απόκτηση των χρημάτων ή των τιμών. Κι όμως δεν θεωρεί ότι έχει καταφέρει ακόμη να αποκτήσει σε ικανοποιητικό βαθμό πραγματικούς φίλους (Andrson, 2002).
Ποιος όμως από τους δύο γίνεται φίλος του άλλου, εκείνος ο οποίος αγαπάει γίνεται φίλος εκείνου που αγαπιέται ή αυτός που αγαπιέται γίνεται φίλος αυτού ο οποίος αγαπάει; Υπάρχει κάποια ουσιαστική διαφορά; Ο Σωκράτης αναφέρει παραδείγματα από εραστές όπου ο ένας αγαπάει τον άλλον, αλλά ο δεύτερος δεν αγαπάει τον πρώτο κι όχι μόνο δε τον αγαπάει αλλά μπορεί και να τον μισεί, παραδέχεται ότι σίγουρα δεν υπάρχει περίπτωση να γίνεται λόγος για φιλία. Ο Σωκράτης αναφέρει ως παράδειγμα τα μικρά παιδιά τα οποία όταν τιμωρούνται από τους γονείς τους, νιώθουν να τους μισούν, όμως οι γονείς το κάνουν από αγάπη. Συνεπώς, ο φίλος μου είναι εκείνος που αγαπάω, ενώ δεν είμαι υποχρεωτικά φίλος του. Εχθρός μου είναι εκείνος ο οποίος μισώ, ενώ εγώ δεν είμαι αναγκαστικά δικός του εχθρός. Άρα, δεν είναι λίγοι εκείνοι οι οποίοι αγαπιούνται από εχθρούς οι οποίοι μισιούνται από φίλους, εφόσον αυτός που αγαπώ εγώ, δηλαδή ο φίλος μου, μπορεί να με μισεί και άρα είμαι εχθρός του (Μαυρόπουλος, 2007).
Οι ποιητές και οι σοφοί έλεγαν ότι ο όμοιος γίνεται φίλος με τον όμοιό του. Αυτό συνεπάγεται ότι οι καλοί γίνονται φίλοι με τους καλούς και οι κακοί με τους κακούς. Οι κακοί όμως, πράγμα το οποίο λέγεται για αυτούς, δεν είναι ποτέ όμοιοι ούτε με τους εαυτούς τους αλλά ούτε και με τους άλλους, αλλά είναι άστατοι και ανερμάτιστοι. Συνεπώς, ο κακός δεν έχει τη δυνατότητα να γίνει πραγματικός φίλος με τον καλό ούτε με τον κακό. Επομένως φίλοι γίνονται μόνο οι καλοί. Από την άλλη, οι καλοί κι αυτοί που είναι όμοιοι σε κάτι, δεν έχουν ανάγκη ο ένας τον άλλον, γιατί σε αυτό στο οποίο είναι καλοί, είναι αυτάρκεις. Όταν όμως κάποιος είναι αυτάρκης σε κάτι, δε του χρειάζεται αυτό, εφόσον δεν είναι κάτι το οποίο του λείπει και επομένως δε το αναγνωρίζει όπως του πρέπει όταν το ανταμώσει ( Dillery, 2002). Επίσης εκείνος ο οποίος το έχει δε μπορεί να τον βοηθήσει ως προς αυτό, εφόσον ήδη το έχει αποκτήσει. Επομένως, οι όμοιοι δεν αγαπάνε ο ένας τον άλλον εφόσον δε μπορούν να βοηθηθούν μεταξύ τους και επομένως δε δύνανται να γίνουν φίλοι για τον λόγο ότι αφού ο ένας δεν εκτιμά τον άλλον, άρα η φιλία δε μπορεί να υπάρξει. Όσοι είναι ήδη σοφοί, δεν αγαπούν τη σοφία είτε είναι θεοί είτε άνθρωποι. Ούτε αγαπούν τη σοφία όσοι έχουν τόση άγνοια ώστε να είναι κακοί. Εξάλλου, δεν υπάρχει κακός και αμαθής που να αγαπάει τη σοφία η οποία δεν υπάρχει. Εδώ διαπιστώνεται για άλλη μια φορά η σύνδεση που κάνει ο Σωκράτης για τη γνώση και τη φιλία την οποία θεωρεί ηθική αρετή. Εξαιρούνται να είναι φίλοι της σοφίας εκείνοι οι οποίοι δεν είναι ούτε σοφοί ούτε τελείως αμαθείς σε σημείο που να μη γνωρίζουν ότι είναι αμαθείς (Reissert, 2009).
Ο Σωκράτης υποθέτει ότι το ωραίο και το καλό είναι φιλικό αυτού που δεν είναι ούτε καλό ούτε κακό. Αφού τα όμοια δε γίνονται φιλικά μεταξύ τους, εκείνο το οποίο δεν είναι καλό αλλά ούτε και κακό, δύναται μόνο με το καλό ή με το αγαθό να είναι φιλικό. Επί παραδείγματι, ένα σώμα το οποίο δεν είναι απόλυτα υγιές δεν είναι φιλικό με τον γιατρό, για τον λόγο ότι δεν τον έχει ανάγκη. Το σώμα εκείνο το οποίο πάσχει από κάποια νόσο και είναι ανίατο, δεν το χρειάζεται για τον λόγο ότι δε μπορεί να το γιατρέψει. Συμπεραίνεται λοιπόν ότι εκείνο το οποίο δεν είναι ούτε καλό αλλά ούτε και κακό, γίνεται φιλικό με κάτι καλό εξαιτίας της παρουσίας τους κακού (Konstan, 1997).
Το ούτε καλό ούτε κακό είναι φιλικό προς το καλό πριν ακόμη επικρατήσει μέσα του το κακό και ανάγει το ίδιο σε κακό γιατί σε αυτή την περίπτωση σε θα είναι φιλικό με τίποτα. Όταν κάτι δεν είναι ούτε καλό ούτε κακό αλλά αυτό ακόμη δεν έχει αναχθεί σε κάτι σε κάτι κακό, είναι η ίδια κατάσταση της εμφάνισης του κακού που τα κάνει να επιθυμεί το καλό. Αν όμως η κατάσταση το μετατρέψει σε κάτι κακό, τότε πλέον δε θα θέλει το καλό. Τέλος, κατά τον Σωκράτη, φίλος είναι κάποιος προς κάτι και για κάποιο συγκεκριμένο λόγο. Η φιλία ουσιαστικά έχει αντικείμενο το οποίο δεν είναι το ίδιο με τον σκοπό που έχει θέσει (Μαυρόπουλος, 2007).
Επομένως, το καθετί που αποκαλούμε φιλικό είναι φιλικό για τον λόγο ότι οδηγεί σε αυτό που όντως είναι φιλικό. Άρα, οι λεγόμενες φιλίες απολήγουν σε αυτό που όντως είναι φιλικό. Άρα, το πραγματικά φιλικό δε γίνεται φιλικό για χάρη κάποιου άλλου φιλικού. Εκείνο το οποίο ποθεί κάποιος, γίνεται φιλικό αυτού που έχει μια ανάγκη κι είναι κάτι που πλέον δε του ανήκει. Οι άνθρωποι εκείνοι που μεταξύ τους είναι φίλοι, έχουν ο ένας προς τον άλλον κάποιο φιλικό σύνδεσμο και ταιριάζουν στην ψυχική διάθεση αλλά και στον χαρακτήρα. Άρα, «το εκ φύσεως οικείο δημιουργεί κατά ανάγκη τη φιλία». Όμως καλό είναι το οικείο να διαφοροποιείται από το όμοιο, εφόσον το όμοιο δε δύναται να επιθυμεί το όμοιό του και άρα ούτε να είναι φιλικό απέναντί του (Μαυρόπουλος, 2007).
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: Η ΦΙΛΙΑ ΣΗΜΕΡΑ
3.1 Η φιλία στη σύγχρονη πραγματικότητα και η σημασία της στην αρχαιότητα
Η έννοια της φιλίας στην αρχαία Ελλάδα, διέφερε από τη σημερινή. Τα «φιλικά» μεταξύ τους ήταν εκτός από τους ανθρώπους και πράγματα, καταστάσεις, αλλά και ιδιότητες. Για αυτό τον λόγο χρησιμοποιούνται και κάποια παραδείγματα όπως το σώμα που νοσεί, είναι φιλικό προς το φάρμακο, για αυτό και η λέξη φιλοσοφία. Όπως είναι φυσικό, αυτή η έννοια περιέχει και τη σημερινή φιλία μεταξύ δύο ή περισσότερων ανθρώπων.
Ερχόμενοι στο σήμερα, η φιλία συναντάται στον τομέα του ιδιωτικού και του προσωπικού και αντίκειται στη δημόσια σφαίρα των νόμων, των συμβολαίων, των οφειλών αλλά και των καθηκόντων και υποχρεώσεων. Σήμερα, η έννοια της φιλίας έχει πνευματοποιηθεί έχοντας την προδιάθεση να εδραιωθεί σε αφηρημένες αξίες, όπως είναι η αυθεντικότητα αλλά και η οικειοθελής αποκάλυψη της εσωτερικότητάς μας και του ψυχισμού μας. Παρόλα αυτά, η έννοια της ισότητας αλλά και της αμοιβαίας ανταπόδοσης δεν έχει ακόμη αφανιστεί. Συναντάται μια έμφαση σε τέτοιες παρατηρήσεις, όπου η φιλία εμφανίζεται ως ιδανική σχέση και παράλληλα υπόκειται σε κανόνες των αμοιβαίων υποχρεώσεων (Μαυρόπουλος, 1997).
Αρχαίοι συγγραφείς όπως ήταν ο Ξενοφώντας, ήταν λιγότερο επιφυλακτικοί και διστακτικοί από τους συγχρόνους σε σχέση με τα ωφελιμιστικά κέρδη τα οποία απορρέουν από την κατοχή φίλων. Στην επιλογή των φίλων, η κύρια μέριμνα ήταν η θέληση αλλά και η δεινότητα του υποψήφιου φίλου για ανταπόδοση των υπηρεσιών. Μια απλή επισκόπηση στην ελληνική τραγωδία, τη ρητορεία αλλά και τη φιλοσοφία του 5ου αλλά και του 4ου αιώνα από την Αθήνα, θα μπορούσε να «ξεσκεπάσει» τη σπουδαία σημασία στην αμοιβαία αρωγή ως βασικό ορόσημο της φιλίας. Εκείνο που απαιτείται είναι η δυνατότητα κάποιου στην ιδιωτική σφαίρα να βοηθά τους φίλους και στη δημόσια σφαίρα, να έχει τη δυνατότητα να αυξάνει το κύρος της πόλης, όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στο έργο «Ανάβασις» του Κύρου (Wilcken, 1976).
Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι η ανάλυση της αρχαίας φιλίας καθώς επίσης και η έμφαση που δίνεται για τη σχέση της με τη διανομή του πλούτου αλλά και το εμπόριο, πρωτοστατεί σε πολύ σημαντικά έργα τα οποία καταπιάνονται με την αρχαία οικονομία. Αν λάβουμε ως δεδομένη μια διάκριση η οποία υφίσταται ανάμεσα στην ιδιωτική σφαίρα αλλά και τη δημόσια σφαίρα των νομικών και οικονομικών σχέσεων, η αρχαία φιλία υπάρχει και στις δύο επικράτειες. Επιπλέον, η διάκριση ανάμεσα στην οικονομία και το κράτος αλλά και της ιδιωτικής σφαίρας από την άλλη πλευρά, ουσιαστικά στην αρχαιότητα δεν είναι ολοκληρωμένη. Για αυτό τον λόγο, το πεδίο που υπάρχει ανάμεσα, είναι ουσιαστικά το κοινωνικό σύνολο, το οποίο απαρτίζεται από ηθικές σχέσεις που διαμορφώνονται από την κοινή γνώμη αλλά κι από την παράδοση. Επομένως, κυριαρχεί ένα σύμπαν το οποίο βρίθει ανεπίσημων αλληλεπιδράσεων αλλά και συναλλαγών οι οποίες φαίνονται ως εκούσιες και επιβαλλόμενες κι επίσης ως αυθόρμητες και κοινωνικά οργανωμένες (Konstan, 1997).
Η φιλία στις μέρες μας αντιμετωπίζει κρίση, ελλοχεύουν κίνδυνοι όπως υποκρισία, εκμετάλλευση, προσωπικό όφελος, συμφέροντα. Οι σχέσεις στη σύγχρονη πραγματικότητα είναι χρησιμοθηρικές και οι άνθρωποι χρησιμοποιούν τους ανθρώπους για να εξυπηρετήσουν τα δικά τους συμφέροντα. Η ανταγωνιστική διάθεση που κυριαρχεί σήμερα στις ανθρώπινες ενέργειες εν γένει, καθιστούν τους ανθρώπους έρμαια δικών τους συμφερόντων ή άλλων, χωρίς να μάθουν να μοιράζονται τα συναισθήματα των συνανθρώπων τους. Δε νοιάζονται να χαρούν με την ευτυχία του άλλου, αλλά ούτε και να λυπηθούν με τη λύπη του. Τόσο η φειδώ του χρόνου για σύναψη σχέσεων, όσο και οι κοινωνικές επιταγές της εποχής δεν ευνοούν τις συνθήκες για την απόκτηση αληθινών φίλων και για αυτό το λόγο σήμερα το κοινωνικό σύνολο απαρτίζεται από επιφανειακές σχέσεις, χωρίς βάθος και νόημα.
Τόσο η φιλία στην αρχαιότητα, όσο και στις μέρες μας είναι κάτι πολύ δύσκολο να συναντήσει κανείς. Και στις δύο χρονικές περιόδους, η σύναψη των φιλικών σχέσεων υποκινείται από συμφέροντα, εκμετάλλευση. Είναι σπάνιο να αποκτήσει κανείς πιστούς και αληθινούς φίλους, γιατί λίγοι ενδιαφέρονται να αποκτήσουν. Όπως και τότε, έτσι και σήμερα, η ακόρεστη δίψα για υλικό πλούτο πρωτοστατείς τις επιθυμίες των ανθρώπων (Reissert, 2009). Ο ανταγωνισμός, η ζήλεια, είναι πάθη του ανθρώπου που τον καθιστούν αδύναμο στην οικειοποίηση των ηθικών αξιών και στις ποιοτικές σχέσεις που αναβαθμίζουν το επίπεδο του ανθρώπου κοινωνικά και ηθικά. Η φιλία έχει μια σπουδαία θέση ανάμεσα στις ανθρωπιστικές αξίες και προάγει την ψυχική ηρεμία του ανθρώπου μέσα από την ανάπτυξη της κοινωνικότητάς του. Επιστήμονες επισημαίνουν ότι ένας αληθινός φίλος συμβάλλει στην ποιοτική βελτίωση της ψυχικής υγείας αλλά και στην καλλιέργεια κοινωνικών δεξιοτήτων του ανθρώπου.
Οι άνθρωποι με βάση τα ερεθίσματα που δέχονται από το περιβάλλον τους αποκτούν πάθη και αδυναμίες τις οποίες δε δύνανται να διαχειριστούν. Έτσι., όταν εξυπηρετούνται τα συμφέροντά τους και ικανοποιούνται οι προσωπικές τους επιθυμίες, τότε ολοένα και περισσότερο εθίζονται στην απληστία με αποτέλεσμα να την τοποθετούν σε υψηλότερο βάθρο από αυτό της αληθινής φιλίας.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Η φιλία στον Ξενοφώντα αποτελεί ένα ζήτημα μείζονος σπουδαιότητας. Στο Κύρου Ανάβασις, διαφαίνεται πολύ καθαρά τόσο ο προβληματισμός όσο και οι ανησυχίες του Σωκράτη για μια τόσο σημαντική αξία όπως είναι η φιλία. Το ζήτημα της φιλίας στο συγκεκριμένο έργο βασίζεται στην αντίθεση την οποία διαπιστώνει ο Σωκράτης. Μια αντίφαση ανάμεσα στα λόγια και στα έργα των ανθρώπων. Πώς γίνεται ένα άνθρωπος να φρονεί ότι αναζητά ένα πιστό και αληθινό φίλο, ενώ στην πράξη δεν ενεργεί κατάλληλα για να τον αποκτήσει; Μήπως θεωρείται ότι η φιλία είναι κάτι που έρχεται μόνο του ή είναι τόσο απλό που απλώς συμβαίνει;
Ένας άνθρωπος ο οποίος δείχνει τον αρμόζοντα σεβασμό προς τον συνάνθρωπό του, έχει μάθε να μοιράζεται τη χαρά και τη λύπη μαζί του, να δείχνει συμπόνια προς τον πλησίον, να χαίρεται με τη χαρά των άλλων και να λυπάται με τη λύπη τους, τότε αυτός ο άνθρωπος μπορεί να αποκτήσει έναν φίλο. Η φιλία είναι μια βαθιά σχέση ζωής που βελτιώνει την ποιότητα του ανθρώπινου βίου και συμβάλλει ενεργά στην ψυχική του ισορροπία. Εν αντιθέσει με αυτό, ο άνθρωπος εκείνος ο οποίος κατακλύζεται από πάθη και αδυναμίες όπως είναι η ανταγωνιστική διάθεση, η χαιρεκακία, η έλλειψη έμπρακτου ενδιαφέροντος, η εγωπάθεια και η αδιαφορία για τον συνάνθρωπο, μόνο φίλους δε μπορεί να αποκτήσει. Εκείνοι οι οποίοι έχουν ως «φίλους» τους τα υλικά αγαθά νιώθοντας ευδαιμονία και προσωπική ευχαρίστηση, ουσιαστικά νιώθουν μόνοι ως «χαμένοι» ανάμεσα σε σωρούς από άψυχα πράγματα.
Επομένως, στην αναφορά του Ξενοφώντα για το ζήτημα της φιλίας, παρατηρείται μια δυσαρέσκεια. Είναι τόσο εύκολα τα λόγια για τους ανθρώπους, αλλά και τόσο δύσκολο να εφαρμοστούν στην πράξη. Η πραγματική θέληση για να αποκτήσει κανείς εκείνο το οποίο επιθυμεί, αποτυπώνεται στις ενέργειές του. Όταν οι ανάγκες συμβαδίζουν με τις πράξεις, τότε ο σκοπός επιτυγχάνεται. Η ποιότητα της ζωής του ανθρώπου καθορίζεται με βάση τις δικές του ανάγκες και επιθυμίες. Λόγω της ελεύθερης βούλησης με την οποία ο άνθρωπος έχει προικιστεί, έχει τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσει την ελευθερία του όπως θέλει. Η ελευθερία δημιουργεί πρόσφορο έδαφος για τις ανεμπόδιστες ανθρώπινες ενέργειες οι οποίες καθοδηγούνται από τις ανθρώπινες επιθυμίες. Οι επιθυμίες αυτές πολλές φορές ανάγονται σε μεγάλα πάθη και αδυναμίες και ως φυσικό επακόλουθο είναι οι ενέργειες που απορρέουν ως προϊόν εγωιστικής διάθεσης. Η φιλία αμβλύνει τις αντιθέσεις και ομορφαίνει τη ζωή. Εξάλλου, δεν είναι τυχαίο εκείνο το οποίο έλεγε ο Αριστοτέλης: ότι φιλία είναι η ψυχή που κατοικεί σε δυο σώματα…
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Anderson, J. (1974). Xenophon. Charles Scribner’s sons, London
- Anderson, J. (2002). Ξενοφών: Η ζωή και το έργο του. Μετάφραση Πόλυ Μοσχοπούλου. Επιμέλεια Ανδρέας Μαρκαντωνάτος. Αθήνα: Τυπωθήτω
- Dillery, J. (2002). Xenophon and the history of this times, London and New York. Pp 182- 221
- Hirsch, W. (1985). The friendship of the Barbarians. Xenophon. University of New England
- Konstan, D. (1997). Friendship in the classical world. Cambridge university press, pp 53- 77
- Reissert, J. (2009). Xenophon on Gentle, anlimliness and friendship. The Arts of Rule. Essays in honor of Harvey, pp 23-44, Lanham.
- Wilcken, U. (1976). Αρχαία Ελληνική Ιστορία. Μετάφραση: Τουλουμάκος. Αθήνα
- Μαυρόπουλου, Γ. (2007). Ξενοφών: Κύρου Ανάβασις. Θεσσαλονίκη: Ζήτρος
