Του Νίκου Τσούλια
«Mελέτη το παν», ισχυρίστηκε ο Περίανδρος πριν πολλά χρόνια και θεωρώ ότι είναι σωστή μια τέτοια αντίληψη για πολλούς λόγους. Και θα ξεκινήσω την επιχειρηματολογία μου κάπως ανορθόδοξα…
Η ίδια η σκέψη του ανθρώπου – από τη στιγμή που αναδύθηκε ιστορικογενετικά και εξελικτικά – είναι σε διαρκή κινητικότητα. Ερευνά και μελετά καθετί που γίνεται προσπελάσιμο από την ενεργητικότητά της. Δεν υπάρχει τίποτα που να το προσπερνάει ή να αδιαφορεί απέναντί του. Φυσικά σε κάθε περίπτωση αξιολογεί και ιεραρχεί όλα τα αντικείμενα και τα γεγονότα ανάλογα με τη δική της «κοσμοθεωρία», και αλλού η μελέτη της είναι ενδελεχής και συστηματική και αλλού είναι πρόχειρη και «ανάλαφρη» ή μπορεί να έχει απορριπτικό περιεχόμενο.
Είναι ο άνθρωπος δημιουργός και υποκείμενο της σκέψης του; Προφανώς και ναι, αλλά και η ίδια η σκέψη έχει μια περίεργου τύπου αυτονομία και συχνά νιώθουμε να μας «επισκέπτεται» αυτή, παρά να την επινοούμε εμείς! Ίσως γιατί έχει τη δυνατότητα να μηδενίζει το χρόνο ανάμεσα στον εμπειρικό κόσμο των αισθήσεών μας και στη δική της επεξεργασία, ίσως γιατί η ελευθερία της – ακόμα και από εμάς τον φορέα της – είναι το άπαν της. Δεν είναι καθόλου τυχαίο άλλωστε το γεγονός ότι η ελευθερία του πνεύματος και της σκέψης είναι η πρώτη των πρώτων ελευθεριών, είναι η επινόηση της ιδέας της ελευθερίας και το έσχατο αποκούμπι της απόλυτης ανεξαρτησίας του ανθρώπου έναντι οποιασδήποτε μορφής χειραγώγησής του από τις άπειρες μορφές της Εξουσίας και της Βίας. Το ίδιο το χάζεμα – που είναι τόσο παρεξηγημένο όσον αφορά τη χρησιμότητά του – αποτελεί μια εντελώς ελεύθερη περιδιάβαση της σκέψης μας χωρίς τη δική μας καθοδήγηση και μας οδηγεί σε στοχασμούς, που με κανέναν άλλο δρόμο δεν μπορούμε να τους συναντήσουμε!
Αλλά η μελέτη δεν είναι μόνο μια ιδιότητα της σκέψης˙ είναι και ιδιότητα του κόσμου και ό,τι αυτός συμπεριλαμβάνει. Κανένα πράγμα, κανένα γεγονός δεν είναι προσιτό από τον άνθρωπο χωρίς την ενέργεια της σκέψης του. Ακόμα και η πρώτη ματιά, η πιο απλή ριπή της όρασής μας εμπεριέχει σπέρματα της σκέψης, αφού ούτως ή άλλως καμιά αίσθησή μας δεν μπορεί να υπάρξει από μόνη της χωρίς τη σκέψη. Το πράγμα γίνεται αντιληπτό – αλλά ακόμα και υπαρκτό – από τη στιγμή κάποια σκέψη θα το αγγίξει… Η μελέτη είναι το πεδίο, όπου θα συναφθούν υποκειμενικότητα και αντικειμενικότητα, όπου το γενικό πεδίο της «ύπαρξης» θα οδηγήσει στην έννοια του συγκεκριμένου «υπαρκτού» και το «είναι» θα μετασχηματιστεί σε «ον»!
Αλλά και το όλο στερέωμα της γνώσης του ανθρώπου – που είναι και εν πολλοίς στερέωμα του πολιτισμού του – στηρίζεται πάνω στην ιδέα της μελέτης, της διαρκούς έρευνας και της συστηματικής αναζήτησης, της αέναης ανησυχίας και του δημιουργικού στοχασμού. Από κοντά διαμορφώθηκε η μεγάλη ιδέα του σχολείου και της εκπαίδευσης, της αγωγής και των εκπαιδευτικών συστημάτων, που έγιναν οι πιο βασικοί θεσμοί εξανθρωπισμού και κοινωνικοποίησης του ανθρώπου και μετασχημάτισαν ένα μέρος της γενικής έννοιας της μελέτης σε ειδική περίπτωσή της, το διάβασμα. «Μελέτη το παν»…
Από τη στιγμή που μια περιοχή της μελέτης σχηματοποιείται στους θεσμούς της γνώσης και της παιδείας αποκτά και νέα χαρακτηριστικά. Η ίδια η εκπαίδευση αποτελεί και μια διαδικασία αξιολόγησης και ιεράρχησης των στοιχείων του κόσμου και της κοινωνίας. Είναι γνωστό ότι ο προσδιορισμός του πεδίου της θεσμικής γνώσης μέσα στα εκπαιδευτικά συστήματα έχει κοσμοθεωρητικό και ιδεολογικό περιεχόμενο, κοινωνικές και πολιτικές αντιπαραθέσεις και ως έναν βαθμό υπηρετεί την ταξική συγκρότηση κάθε λαού και χώρας.
Είναι ιδιαίτερα σημαντικό στην πνευματική καλλιέργεια του ανθρώπου η ανάπτυξη κριτηρίου για τη «μελέτη των σπουδαίων», όπως ισχυριζόταν με έμφαση ο Σόλων. Γιατί πρόκειται για μια από τις τόσες και τόσες ομορφιές της σκέψης όλων εκείνων των στοιχείων που διαμορφώνουν το ελπιδοφόρο μέλλον των κοινωνιών και που αναπτύσσουν πολλαπλασιαστικά το στοχασμό του πνεύματος του ανθρώπου. Η μελέτη είναι ψυχική ανάγκη, έκφραση και δημιούργημα του συναισθήματος. Όταν πέφτουμε σε βαθιά περισυλλογή, εστιάζουμε σε όλο και πιο συγκροτημένα πεδία της ερμηνείας της πραγματικότητας και απ’ εκεί αντλούμε κουράγιο και αισιοδοξία σε δύσκολες στιγμές και θα μας το πει ο Πλούταρχος με πολύ παραστατικό τρόπο: «η μελέτη είναι φάρμακο που διώχνει τη λύπη».
“Μελέτη το παν”, γιατί μόνο έτσι νιώθουμε τον εαυτό μας, βιώνουμε ενεργά την πραγματικότητα και γευόμαστε τους τόσους και τόσους χυμούς της ζωής. Άλλωστε η ίδια η καλλιέργεια του πνεύματός μας δεν είναι τίποτα άλλο παρά συνεχής μελέτη… Μελέτη το παν, γιατί η τέχνη και η μέσω αυτής ιεροποίηση του ανθρώπου είναι μελέτη!
