«Τι νόημα έχει η μελέτη της φιλοσοφίας αν χρησιμεύει μόνο για να μιλάμε για κάποια δυσνόητα ζητήματα λογικής κλπ, αλλά δεν βελτιώνει τον τρόπο σκέψης μας για τα σημαντικά ζητήματα της καθημερινής ζωής, αν δεν μας κάνει πιο ευσυνείδητους για κάτι…δημοσιογράφος στη χρήση επικίνδυνων φράσεων έκανε ότι χρησιμοποιούν για προσωπικούς τους σκοπούς».
Ludwig Wittgenstein, lettera a Norman Malcolm, 16 novembre 1944 (in Lettere 1911-1951, pp. 321-322, Adelphi 2012)
Ποιον θα διάλεγες μεταξύ του Αίαντα και του Οδυσσέα; Ο πρώτος είναι δυνατός, πιστός, αλλά όχι πολύ καινοτόμος. Ο δεύτερος είναι δημιουργικός, πολυμήχανος, όμως δεν ξέρουμε πόσο αξιόπιστος είναι. Ο Αίας μοναχός νίκησε ολόκληρο τρωικό στρατό. Ο Οδυσσέας με ένα τέχνασμα είναι σε θέση να νικήσει τον πόλεμο. Αν προτιμήσεις τον πρώτο, χάνεις τον πιο λαμπρό σου άντρα. Aν πιέσεις τον δεύτερο, δεν θα έχεις πλέον τον πιο έντιμο και σταθερό άντρα του στρατού. Ποιά επιλογή θα πρέπει να κάνεις, που να μην είναι επιζήμια για την κοινότητα;
«To δίλημμα παραμένει αιώνιο», σημειώνει ο Paul Woodruff, μελετητής της κλασικής αρχαιότητας, διευθυντής του τμήματος Φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο Austin του Τέξας και συγγραφέας του βιβλίου The Ajax dilemma: Justice, Fairness and Rewards (Oxford University Press, 2011). Στο κέντρο τίθεται ένα από τα σημαντικότερα ερωτήματα για μια κοινωνία: πώς θα διανείμεις έπαθλα και τιμές χωρίς να διαπράξεις αδικία; «Θεμελιώδες ερώτημα, ειδικά στην εποχή μας που η οικονομία βρίσκεται σε κρίση σε παγκόσμιο επίπεδο, παρατηρεί ο Woodruff. Σε μια περίοδο ραγδαίας ανάπτυξης, το μεγαλύτερο μέρος του πλήθους περιμένει να λάβει επιβραβεύσεις. Μα όταν οι προσδοκίες είναι περιορισμένες και προβλέπονται λιγότερα προνόμια για όλους, ποιός λοιπόν θα θέλει πάνω από όλα δικαιοσύνη στην απόδοση των τιμών;».
Μέσω του Ομήρου και του Σοφοκλή είναι γνωστό πως οι Έλληνες επέλεξαν τον Οδυσσέα. Το έπαθλο ήταν τα όπλα του Αχιλλέα, το σημαντικότερο βραβείο που θα μπορούσε ποτέ να λάβει ένας στρατιώτης. Η απόφαση πάρθηκε δημοκρατικά: οι αρχηγοί συγκεντρώθηκαν για να ακούσουν τους λόγους και των δύο. «Mια σύγκριση που θα μπορούσε να θυμίζει τα debate των πολιτικών πριν τις εκλογές», λέει Woodruff. Η πλειοψηφία ψήφισε τον Οδυσσέα. Ο Αγαμέμνονας, ο αρχηγός των Αχαιών, του παρέδωσε τα όπλα. Ο Αίας απογοητεύτηκε. H οργή του έγινε ασυγκράτητη: θέλησε να σφαγιάσει όλο το στράτευμα και στη συνέχεια να αυτοκτονήσει. «Ο Αίας αντικατοπτρίζει όλους εμάς που ενώ δουλεύουμε σκληρά και με εντιμότητα, δεν μας εκτιμούν. O θυμός του γεννήθηκε από το αίσθημα της αδικίας, γι’ αυτό το λόγο είναι σημαντικός. Ο θυμός είναι ένα σημάδι, για να κατανοήσουμε ότι κάτι έχει σπάσει στην ισορροπία της κοινωνίας».
Πού θα πρέπει να αναζητήσουμε την προέλευση αυτής της αδικίας; «Στο μύθο είναι λάθος του Αγαμέμνονα. Μεταχειρίζεται τον Αίαντα σαν να ήταν ένα κτήνος και σίγουρα θα συνεχίζει να εκτελεί εντολές χωρίς διαμαρτυρίες. Συνεχίζουμε και εμείς να διαπράττουμε το ίδιο σφάλμα, κυρίως οι ΗΠΑ, όπου οι ανισότητες διαρκώς αυξάονται». Ποιοι είναι οι σημερινοί Αγαμέμνονες; «Όλοι εκείνοι που έχουν την εξουσία και την χρησιμοποιούν μόνο για το προσωπικό τους συμφέρον, ξεχνώντας τους κοινούς στόχους και αδιαφορώντας για τους ανθρώπους που πάλεψαν γι’ αυτούς», απαντά ο Woodruff.
Η τραγωδία του Αίαντα μας δείχνει τα όρια μιας συγκεκριμένης ιδέας περί δικαιοσύνης. «Σφάλουμε αν το θεωρούμε μόνο ως ένα σύνολο κανόνων», ισχυρίζεται ο Woodruff. Στην πραγματικότητα, η απόφαση υπέρ του Οδυσσέα είναι ισχυρότατη. Αν αναλογιστούμε μόνο τη νομική όψη, το δίλημμα δεν θα υπάρχει πια. «Μα η δικαιοσύνη είναι κάτι σπουδαιότερο από τη νομιμότητα – συνεχίζει ο καθηγητής. – Σαφώς, οι κακοί νόμοι καταστρέφουν την αρμονίας στην κοινωνία, όμως ούτε οι καλοί νόμοι είναι αρκετοί για να την δημιουργήσουν. Δεν υπάρχει ούτε ένας νόμος που να εφαρμόζεται τέλεια σε κάθε περίπτωση. Η πραγματική δικαιοσύνη οφείλει να διατηρεί την ακεραιότητα μιας κοινωνίας». Mια ιδέα που κυριαρχεί σε όλες τις αμερικανικές μελέτες: «Οι άνθρωποι ωριμάζουν μόνο εντός κοινωνιών. Στις επιχειρήσεις, στην ακαδημαϊκή ζωή, στον στρατό, στην πολιτική ή και στην ιδιωτική ζωή, πάντα είμαστε μέλη μιας ομάδας», υπογραμμίζει ο Woodruff.
Αυτοί που μας οδηγούν, συχνά ξεχούν. «Επιλέγουμε τους ηγέτες μας έχοντας εμπιστοσύνη στους πιο έμπειρους ή πιο μορφωμένους. Όμως όλοι γνωρίζουμε ηλίθιους ανθρώπους υψηλού μορφωτικού επιπέδου και ειδικούς που χρησιμοποιούν τις γνώσεις τους για φρικτούς σκοπούς », βεβαιώνει ο Woodruff. Επιπλέον, το λάθος του Αγαμέμνονα. «Tο διαπράττουμε όταν προτιμάμε τη γνώση αντί της σοφίας.
Δίνουμε τόση σημασία στη γνώση, διότι είναι ευκολότερο να διδάξουμε. Η σοφία δεν είναι τόσο απλή στη μετάδοση, αλλά είναι πολύ πιο σημαντική. Είναι αυτό που μας επιτρέπει να εκτιμούμε τη συμβολή των άλλων και μας κάνει να καταλάβουμε πότε είναι λάθος να ακολουθούμε έναν συνήθη κανόνα». H Nanci Kohen, ιστορικός και διδάσκουσα στο Harvard Business School, κατηγόρησε τον Woodruff, ότι δεν υποδεικνύει τον τρόπο, με τον οποίο οι μελλοντικοί ηγέτες θα αποφύγουν την επανάληψη των ίδιων σφαλμάτων. «Aυτό θα είναι το θέμα του επόμενου βιβλίου μου», απαντά ο ακαδημαϊκός. «Εν τω μεταξύ, ελπίζω οι σημερινοί ηγέτες να μάθουν να δίνουν προσοχή στους πολλούς Αίαντες που τους ακολουθούν και να τους αντιμετωπίζουν με σεβασμό».
Antonio Sgobba
Μετάφραση από τα ιταλικά: Δρίτσα Ισιδώρα
Πηγή: https://www.doppiozero.com/rubriche/1618/201401/chi-scegliere-tra-aiace-e-odisseo
