Του Νίκου Τσούλια
Τι είναι σκέψη; Πώς αναδύθηκε εξελικτικά στον άνθρωπο και πώς δημιουργείται σε κάθε άνθρωπο χωριστά στην πολύ πρώιμη παιδική ηλικία του; Έχει κάποια υλική βάση και πού εδράζεται;
Αν η σκέψη είναι θέμα αποκλειστικό του νου, ποια είναι η σχέση της με τον εγκέφαλο; Πώς μπορεί ο άνθρωπος να χάνει τη δυνατότητα να σκέπτεται ορθολογικά; Έχει βιολογική αναφορά η δυνατότητα σκέψης ή είναι μόνο ζήτημα του ανθρώπου ως πολιτισμικού όντος; Είναι οι σκέψεις παράγωγο μόνο της δικής μας συνείδησης και θέλησης ή μας «επισκέπτονται» και ξένες σκέψεις;
Ατέλειωτα είναι τα ερωτήματα για το πιο ξεχωριστό και αξιερώτητο ζήτημα που απασχολεί τον άνθρωπο και δύσκολα μπορούν να απαντηθούν με κάποια βεβαιότητα. Σε κάθε άλλο επισκοπούμενο πεδίο, είναι πάντα δύο τα διακριτά μέρη η σκέψη μας και το μελετώμενο αντικείμενο, ενώ στην περίπτωση μελέτης της σκέψης μας «παρατηρητής» και «παρατηρούμενο» ταυτίζονται ανατρέποντας τη σχεδίαση της γενικής παραγωγής γνώσης. Όταν επιχειρούμε να σκεφτούμε περί της σκέψης μας, τότε εισερχόμαστε σε έναν χαοτικό κόσμο, χωρίς αρχιμήδεια σημεία, χωρίς καμιά βεβαιότητα και κυρίως χωρίς καμιά σταθερή μεθοδολογία για διερεύνηση του ζητήματος.
Ίσως η σκέψη να είναι και το πιο βασικό θύμα του περίφημου δυισμού του ανθρώπου, σε σώμα και πνεύμα, αφού κάθε δομή της υλικότητάς μας και κάθε έννοια της πνευματικότητάς μας θεωρούνται σε απόλυτη μεταξύ τους περιχαράκωση. Και μάλιστα έχει υπεισέλθει και μια αυστηρή αξιολογική κλίμακα, στην οποία το σώμα «ρέπει» προς την εικόνα του σκοταδιού(λόγω της δεδομένης φθοράς του) και το πνεύμα «ρέπει» προς την αντίστοιχη εικόνα του φωτός (λόγω της ισχυρής πεποίθησής μας περί της αθανασίας του). Η απόλυτη διάσταση σώματος και πνεύματος – κατά την ταπεινή μου γνώμη – έχει παγιδεύσει τον τρόπο της ίδιας της σκέψης μας. Και εξηγώ γιατί.
Είναι ο γλωσσικός μας κώδικας σαφώς το εργαλείο με τον οποίο κατανοούμε τον κόσμο και τον εαυτό μας. Αλλά ταυτόχρονα συμβαίνει και τούτο. Ο γλωσσικός μας κώδικας διαμορφώνει και το πλαίσιο του νοητικού μας ορίζοντα αλλά και την τεχνική ερμηνείας κάθε στοιχείου, ως εκ τούτου δρα κατ’ ανάγκη με περιοριστικούς και δεδομένους όρους. Ο κόσμος είναι αυτός που είναι όχι απλά και μόνο γιατί έχουμε τις δεδομένες δυνατότητες των αισθήσεων αλλά και γιατί έχουμε το δεδομένο γλωσσικό κώδικα! Κάθε φορά που αλλάζει ένα επιστημονικό ή ένα φιλοσοφικό «παράδειγμα» αλλάζει αναγκαστικά και η σημασιολόγηση βασικών εννοιών. Για παράδειγμα, «ο Αϊνστάιν πήρε τις βασικότερες έννοιες του νευτώνειου συστήματος, όπως είναι η βαρύτητα και ο χώρος, και τις σκέφτηκε με έναν εντελώς νέο τρόπο» (D. Chopra, R. Tanzi, Super Brain).
Η σκέψη συγκροτείται με έννοιες και με λέξεις, με ερωτήματα και με αναζητήσεις. Έχουμε βρει την έδρα των ανώτερων πνευματικών λειτουργιών στο νεοφλοιό του ανθρώπινου εγκεφάλου, σ’ αυτό το τμήμα που εμφανίστηκε εξελικτικά μόνο στον άνθρωπο. Αλλά το πιο σημαντικό στην όλη υπόθεση της ανάδυσης της σκέψης ήταν η δημιουργία ομάδων και κοινωνιών και παράλληλα η συγκρότηση του φαντασιακού μας πεδίου, μιας δεύτερης πιο σύνθετης πραγματικότητας. Μελετάμε τη συσχέτιση μεταξύ μιας συγκεκριμένης πνευματικής έκφρασης του ανθρώπου και της βιολογικής δραστηριότητας του εγκεφάλου με την τεχνική του ηλεκτροεγκεφαλογραφήματος. Αυτό σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να παραπέμπει σε γραμμική συνάρτηση αυτών των δύο πεδίων. Γιατί «μόνο η συνείδηση μπορεί να κατανοεί τον εγκέφαλο και καμιά μηχανική εξήγηση, που βασίζεται σε γεγονότα για τον εγκέφαλο, δεν αρκεί» (D. Chopra, R. Tanzi, Super Brain). Ούτε, από την άλλη πλευρά, μπορούμε να συζητήσουμε τη σκέψη μας και το πνεύμα μας έξω από τη βιολογικότητά μας. Δεν υπάρχει άυλος άνθρωπος!
Η σκέψη είναι πολιτισμική δυνατότητα και δωρεά, που δημιουργείται όμως σε μια δεδομένη βιολογική / υλική δυνατότητα. Για να κατανοήσουμε τη σκέψη μας ίσως είναι αναγκαίο να βρούμε τα εξελικτικά μονοπάτια δεκάδων χιλιάδων χρόνων εξέλιξης, να ψηλαφίσουμε τις πηγές της και να πάμε βήμα – βήμα μέχρι τη σημερινή ισχυρή ανάπτυξη της νοόσφαιράς μας, που έχει την ελευθερία του αναστοχασμού και της έρευνας για να μαθαίνει καθετί που υπάρχει στο Σύμπαν. Όμως το πιο δύσκολο πεδίο μελέτης και γνώσης θα είναι ο ίδιος ο εγκέφαλός μας, «το σύμπαν του ενάμισι κιλού» και ο νους μας.
Κάθε απόπειρα σκέψεων για τη σκέψη μας εμπεριέχει ένα πολύ βασικό ερώτημα που το θέτει ο Χαράρι στο βιβλίο του: Sapiens. Μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου. «Ίσως το πραγματικό ερώτημα που αντιμετωπίζουμε να μην είναι «Τι θέλουμε να γίνουμε;» αλλά «Τι θέλουμε να θέλουμε;». Και συμπληρώνει: «Όσοι δεν τρομάζουν με αυτό το ερώτημα μάλλον δεν το έχουν σκεφθεί αρκετά».
Είμαι φύλακας των κοπαδιών.
Το κοπάδι είναι οι σκέψεις μου.
Και οι σκέψεις μου είναι όλες τους αισθήσεις.
Σκέφτομαι με τα μάτια και τα’ αυτιά
τα χέρια και τα πόδια
τη μύτη και το στόμα.Pessoa
Αρθρογραφία: Κριτική θεώρηση
