ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στην παρούσα εργασία μας θα εξετάσουμε και θα αναλύσουμε τον έρωτα σύμφωνα με τη Λευκίππη και τον Κλειτοφώντα στην αρχαία ελληνική μυθιστορία και τις επιδράσεις που δέχθηκε η αντίληψη για τον έρωτα. Το κατά Λευκίππη και Κλειτοφώντα είναι ένα μυθιστόρημα το οποίο γράφτηκε μάλλον κατά τον 2ο αιώνα από τον Έλληνα συγγραφέα Αχιλλέα Τάτιο ή Στάτιο ο οποίος καταγόταν από την Αλεξάνδρεια και η πλοκή έχει ως σημείο αναφοράς την Αίγυπτο. Το μυθιστόρημα δεν έχει κάποια ιστορικότητα και ενδέχεται να είναι το αρχαιότερο μη ιστορικό ο οποίο έχει διασωθεί και μπορούμε να πούμε ότι υπηρετεί το στερεότυπο έρωτας-χωρισμός- επανένωση. Το στερεότυπο αυτό σύμφωνα με κάποιους ερευνητές όπως ο Μέρκελμπαχ (Merkelbach) αποδίδεται σε κάποιες επιρροές τις οποίες ασκούσαν οι ελληνιστικές μυστηριακές θρησκείες , όμως θα ήταν πιο φρόνιμο και σωστό να προσανατολιστούμε για τις επιρροές αυτές στον ελληνικό μύθο, καθώς επίσης και στις αντιλήψεις του Πλάτωνα για την ψυχή. Ο Πλάτωνας θεωρούσε ότι με το φιλί , ο άνθρωπος έρχεται σε επαφή με την ψυχή του άλλου και εκτός φυσικά από τη διαρκή αναζήτηση της ένωσης μέσα σε ένα εμβρόντητο κοινωνικό γίγνεσθαι και συνάμα μια κοινωνία μοναχική όπως είναι η ελληνιστική κοινωνία. Οι επιρροές τις οποίες αναζητά ο Μπέρκελμπαχ περισσότερο εστιάζονται στη μαγεία την οποία προφανώς έχει διδαχθεί και η θεραπαινίδα της Λευκίππης κατά την στιγμή της πρώτης επαφής
μεταξύ των δύο νέων.

Η ιστορία των αγαπημένων οι οποίοι βυθίζονται και χάνονται μέσα στη λαίλαπα των γεγονότων και είθισται των γεγονότων της «Μεγάλης Ιστορίας» για να ανταμώσουν ξανά μετά από διάφορες περιπλανήσεις και περιπέτειες, είναι κάτι το οποίο αποτελεί έναν διαχρονικά κοινό τόπο της παγκόσμιας λογοτεχνίας.

1. Το μυθιστόρημα

Το μυθιστόρημα με τον τίτλο «τα κατά Λευκίππη και Κλειτοφώντα» το οποίο υπάρχει ένα δυνατό ενδεχόμενο να γράφτηκε από τον Αλεξανδρινό Αχιλλέα Τάτιο, ίσως να αποτελεί το πρώτο παράδειγμα τέτοιου λογοτεχνικού έργου. Στην Τύρο της Φοινίκης, ο νέος Κλειτοφών ο οποίος προορίζεται για άντρας της ετεροθαλούς αδερφής του, της Καλλιγόνης, είναι φανερά αναστατωμένος από την άφιξη στην πόλη της ξαδέρφης του, της Λευκίππης από το Βυζάντιο. Αφού την διεκδικεί με πολύ έντονο τρόπο και με αστείρευτη επιμονή , οι προσπάθειές του ευοδώνονται και έτσι κερδίζει τον έρωτά της , αλλά συνάμα είναι εγγύς ο καιρός για την ημερομηνία του γάμου του με την Καλλιγόνη η οποία έχει ήδη καθορισθεί. Τη λύση δίνει ο Καλλισθένης ο οποίος είναι ένας νέος συντοπίτης της Λευκίππης ο οποίος φτάνει στην Τύρο με απώτερο σκοπό να την απαγάγει , όμως γίνεται λάθος και κλέβει την Καλλιγόνη.

Οι ερωτευμένοι φεύγουν από την Τύρο και ναυαγούν στην Αίγυπτο όπου και χάνονται μετά από πολλές περιπλανήσεις και περιπέτειες , ενώ ο Κλειτοφών, περιπλανώμενος στην Αλεξάνδρεια, τρέφει αμυδρές ελπίδες ότι η Λευκίππη μπορεί να ζει και εκεί θα ανταμώσει με τη Μελίτη η οποία είναι μια νεαρή Εφέσια χήρα η οποία θα τον παροτρύνει να την παντρευτεί, κάτι που εν τέλει καταφέρνει να τον πείσει. Έτσι στην Έφεσο θα δοθεί και η λύση του δράματος καθώς ο Κλειτοφών ανακαλύπτει ότι η Λευκίππη ζει όπως επίσης και ο υποτιθέμενος νεκρός πρώτος άντρας της Μελίτης. Ακολουθεί μια σειρά γεγονότων και εξελίξεων, αλλά και πολλές ανατροπές και μέσα από έναν κυκεώνα περιπετειών, οι δύο ήρωες καταφέρνουν να παντρευτούν και να ζήσουν ανεμπόδιστοι πια τον μεγάλο νεανικό τους έρωτα.

Το μυθιστόρημα είχε μεγάλη απήχηση κατά τα χρόνια του Βυζαντίου και δέχθηκε και αρκετές αξιολογήσεις και κριτικές. Συγκεκριμένα, ο πατριάρχης Φώτιος το χαρακτήριζε ολοκληρωμένο από τεχνικής πλευράς, αλλά ως ηθική ήταν κάτι το οποίο απέρριπτε, αν και τα μυθιστορήματα τα οποία περιέχουν και κάποια ψήγματα ανηθικότητας, προσελκύουν έντονα το ενδιαφέρουν γιατί εξιτάρουν την περιέργεια. Όπως και να έχει, το έργο αυτό προσφέρει μια θαυμάσια τοιχογραφία εποχής, περιγράφοντας τον ελληνιστικό κόσμο κατά τα χρόνια της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, όταν οι άνθρωποι προσπαθούσαν να βρουν απαντήσεις στα δικά τους μεταφυσικά ερωτήματα.

Στο μυθιστόρημα του Αχιλλέα Τάτιου, Λευκίππη και Κλειτοφών, παρακολουθούμε να παρουσιάζονται σε μ ια ιστορία και οι τέσσερις επικρατέστερες εκδοχές οι οποίες κυκλοφορούσαν στην αρχαιότητα για να εξηγήσουν κάποιες ψυχικές διαταραχές καθώς η πολύ όμορφη πρωταγωνίστρια Λευκίππη ( στα αρχαία ελληνικά μυθιστορήματα οι εξαιρετικά όμορφες παρουσίες είναι και εξαιρετικά άτυχοι και είθισται να αποδίδεται η κακοτυχία τους στην ομορφιά τους), ξαφνικά πέφτει στο έδαφος και αλλάζει βλέμμα ασκώντας σωματική βία στον αγαπημένο της Κλειτοφώντα αλλά και σε όσους τη ζυγώνουν , διατηρώντας τη συμπεριφορά της που μαρτυρά ότι δεν έχει επίγνωση των πράξεών της, σαν σαλεμένη, καθώς και η Λευκίππη ξυπνά έντρομη και αρχίζει να ουρλιάζει. Ο Κλειτοφών θεωρεί ότι πρόκειται για θεϊκή, καλόβουλη ή κακόβουλη επέμβαση όμως ενημερώνεται ότι ο Γοργίας είναι ένας αιγύπτιος στρατιώτης ο οποίος καταπιάνεται με μαγικά φίλτρα και ο οποίος έπεισε ένα δούλο του Κλειτοφώντα να ρίξει μέσα στο ποτό της Λευκίππης ένα ερωτικό φίλτρο που είχε φτιάξει ο ίδιος για να υποχρεώσει την κόρη να απαρνηθεί τον αγαπημένο της και να επικεντρώσει το ενδιαφέρον της στον Γοργία. Όμως από λάθος το φίλτρο δε διαλύθηκε και έτσι επήλθε η παράνοια της Λευκίππης. Όταν έλαμψε το φως της αλήθειας και έγινε η μεγάλη αποκάλυψη, ο Γοργίας ζήτησε χρυσά νομίσματα για να απαλλάξει τη Λευκίππη από την ψυχική αυτή διαταραχή. Έτσι και ο Γοργίας συμμορφώνεται, η Λευκίππη ξαναβρίσκει τα λογικά της και η σκηνή ολοκληρώνεται.

2. Το κείμενο

Το μυθιστόρημα μας εισάγει στο κύριο θέμα, την ερωτική αγάπη. Εκτός από ότι περιπαίζει, ο μικρός φτερωτός θεός μετέρχεται από κάθε μέσο για να μπλέξει στα δίχτυα του τους θνητούς. Ενώ ο Κλειτοφών είναι προορισμένος για γάμο με την ετεροθαλή αδερφή του Καλλιγόνη, επεμβαίνει με βίαιο τρόπο έστω και στο όνειρό του η Τύχη παίρνοντας τη μορφή γυναίκας , ορμά στον ενωμένο από τη μέση και κάτω με την Καλλιγόνη σώμα του ( κάτι που υπαινίσσεται τη γενετήσια ορμή) και έτσι την αποσπά βίαια (Α.3). Η οπτική επαφή με το αντικείμενο του πόθου είναι αρκετή για να πλημμυρίσει τον Κλειτοφώντα με συναισθήματα ευδαιμονίας. Το πάθος για την Λευκίππη αφυπνίζεται κεραυνοβόλα και ενώ δεν υφίσταται καμία. Ο έρωτας στην αρχαία ελληνική μυθιστορία συστολή στην εξομολόγηση των συναισθημάτων του και προς τον αναγνώστη και τους φίλους του, η εξομολόγηση του Foucault γίνεται χωρίς καμιά πίεση και δε θέλει να τον καταλάβει η κοπέλα : «Η καρδιά μου έτρεμε, παρατηρούσα χωρίς ντροπή και πάλι ντρεπόμουν μήπως και με αντιληφθεί» (Α,4). Στον συσχετισμό σεξουαλικότητας και ψυχικών ασθενειών που ξεκίνησε στα χρόνια του Φρόυντ, αναφέρεται ουκ ολίγες φορές ο Foucault. Ο ίδιος θεωρεί ότι μαζί με τη θρησκεία , η ψυχιατρική ήταν εκείνη η οποία επέβαλε στα υποκείμενα να παράγουν με εξομολογητική διάθεση λόγο σχετικά με τις σεξουαλικές τους επιθυμίες.

Από την άλλη, ο Τάτιος φαίνεται να έχει πολλούς αιώνες πριν επίγνωση της ψυχικής έντασης την οποία επιφέρει το σεξουαλικό πάθος, εφόσον θεωρεί τις επιπτώσεις του ανάλογες με αυτές άλλων σωματικών και ψυχικών νοσημάτων : « Από τη φύση τους τα διάφορα νοσήματα και τα σωματικά τραύματα επιδεινώνονται και καθώς ησυχάζουμε δριμύτερα επανέρχονται και ερεθίζουν τους πόνους μας» (Α,6). Φυσικά δε πρέπει να παραλείψουμε να αναφέρουμε ότι στον ανήσυχο ύπνο του Κλειτοφώντα , συνέβη αυτό που εμείς καλούμε σήμερα φαντασίωση και μπορεί να οδεύσει σε ονείρωξη μιας και ο ίδιος υποστηρίζει πως στο όνειρο φιλά τη Λευκίππη και το φιλί αυτό είναι αληθινό.

3.Ο έρωτας, η παράνοια και η μαγεία

Μια αρκετά συχνή αιτία της παραφροσύνης στα αρχαία ελληνικά μυθιστορήματα είναι ο απελπισμένος ανεκπλήρωτος έρωτας. Η Λευκίππη έβλεπε τρελά όνειρα με αποτέλεσμα να ξυπνάει πολύ αναστατωμένη και να ουρλιάζει. Στο εν λόγω μυθιστόρημα, στο 5.26 εμφανίζεται η τελευταία σελίδα των ερωτευμένων που έχει άρρηκτη συνάφεια με ρίζες και βότανα τα οποία είναι κατάλληλα για την Παρασκευή ενός μαγικού φίλτρου που θα οδηγήσει στην απόκτηση του ποθητού αντικειμένου.  Η Λευκίππη και ο Κλειτοφών είναι η όμορφη ηρωίδα αλλά και ο ενάρετος ήρωας οι οποίοι εκπροσωπούν τα ιδανικά του κόσμου και καλούνται να αντιμετωπίσουν δυσκολίες και εμπόδια μέσα από αλυσιδωτές περιπέτειες μέχρι το αίσιο τέλος και τη σύζευξή τους με τα δεσμά του γάμου. Δε λείπουν φυσικά από το έργο του Αχιλλέα Τίτου όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά της ελληνιστικής εποχής: η πολιτική ανασφάλεια και αστάθεια ένεκα των πολέμων ή ακόμη και των εσωτερικών συγκρούσεων για την κατάληψη της εξουσίας μέσα στα βασίλεια, η κοινωνική κινητικότητα καθώς επίσης η άνθιση των μυστηριακών θρησκειών. Έτσι, στην ελληνιστική περίοδο υπήρχε παραλληλισμός του έρωτα με τη μαγεία, τα μαγικά φίλτρα και βότανα, όπως αναφέραμε πιο πάνω με τον Γοργία. Στις μυστηριακές θρησκείες εκείνης της εποχής, προεξείχε η λατρεία της αιγυπτιακής θεάς Ίσιδας η οποία και τάζει τη σωτηρία από τα δεινά και τις κακουχίες της ζωής. Στο κέντρο βρίσκεται ο έρωτας ο οποίος είναι το αίτιο και το αιτιατό των περιπετειών και είναι αυτός ο οποίος παρακινεί για δράση. Το ερώτημα είναι σε ποιον έρωτα αναφέρεται ο Τάτιος : στον αγνό και ιδεαλιστικό έρωτα ή στον σαρκικό έρωτα ο οποίος συνδέεται με τις γενετήσιες ορμές και σε ποιο σημείο η επιδίωξη σχετίζεται με λόγους και πράξεις που είναι άμεσα συνυφασμένοι με τη βία. Η κωδικοποίηση των απαντήσεων βρίσκεται μέσα στις θεωρητικές θέσεις τις οποίες υποστηρίζει ο Μισέλ Φουκώ (Foucault, 2007).

Πρώτος ο Φουκώ διατυπώνει την υπόθεση της καταστολής εφόσον με βάση αυτή, στη συντηρητική βικτωριανή εποχή και υπό την επήρεια της θρησκείας αλλά και της καπιταλιστικής κοινωνίας, κάθε λόγος και κάθε σχετική αναφορά στο σεξ καταστέλλεται και απαγορεύεται (Foucault,2007). Για τον σκοπό να διοχετεύεται όλη η ενέργεια των ατόμων στην παραγωγή αλλά και την απόκτηση των καταναλωτικών αγαθών, ο ερωτισμός απομονώνεται και τίθεται στο περιθώριο και συνεπώς η σεξουαλική πράξη πρέπει να έχει λόγο ύπαρξης μόνο για την αναπαραγωγή του ανθρώπου. Την καταστολή αυτή ο Φουκώ την αντιδιαστέλλει με την κατάσταση η οποία επικρατούσε στον αρχαίο κόσμο, όταν το σεξ στην όποια του έκφανση μέσα στον γάμο ή ακόμη και έξω από αυτόν, ήταν απόλυτα αποδεκτό καθώς οι πολίτες δεν ήταν αναγκασμένοι να συμμορφώνονται με τους κανόνες αλλά είχαν την ελευθερία και με πνεύμα αυτοδιάθεσης να προσαρμόζουν τις επιλογές τους με βάση την προσωπική τους ηθική. Ο έρωτας στην αρχαία ελληνική μυθιστορία.

Αν η καταστολή της σεξουαλικότητας συμβαίνει στη βικτωριανή εποχή έτσι όπως το περιγράφει ο Φουκώ, θα περιμέναμε τα μυθιστορήματα της ελληνιστικής περιόδου η οποία ήταν και περίοδος παρακμής, να βρίθουν ελευθεριότητας αλλά και σεξουαλικών υπερβολών. Αλλά, όσο και αν η σεξουαλική επιθυμία καταγράφεται σαν όρος εκ των ων ουκ άνευ στο «Λευκίππη και Κλειτοφών» όσο κι αν ετεροφυλική ή ομοφυλοφιλική επιζητείται χωρίς ψήγμα ντροπής και φόβου, το ιδεώδες της εγκράτειας και της αγνότητας παραμένει κι αυτό παρόν. Όμως στο σημείο αυτό προκύπτει μια αντίφαση. Ενώ οι ήρωες και οι ηρωίδες έχουν ήδη αποκομίσει τις σεξουαλικές τους εμπειρίες και έχουν προβεί στις σεξουαλικές τους προτιμήσεις, πρέπει το ζευγάρι που είναι και οι πρωταγωνιστές του μυθιστορήματος να φτάσει ακίβδηλο και αγνό στον γάμο και μάλιστα να κριθεί και να αξιολογηθεί από τους ίδιους τους θεούς και συγκεκριμένα τον θεό Διόνυσο για την εγκράτειά του (Η-13).

4. Σεξουαλικότητα και ηθική

Συσχετίζοντας τη σεξουαλικότητα με την ηθική, ο άγγλος σκηνοθέτης Derek Jarman προφανώς είχε κατανοήσει πως αυτά τα δύο είναι στοιχεία που δε μπορούν να νοηθούν χωριστά από την ανθρώπινη ύπαρξη και όπως είναι φυσικό δε μπορούν να ερμηνευθούν εύκολα αλλά ούτε να μείνουν σταθερά. Αν λοιπόν στον συσχετισμό αυτό προσθέσουμε και την άσκηση βίας, τόσο λεκτικής όσο και σωματικής, για να επικρατήσει ο ισχυρός αλλά και να εδραιώσει την κυριαρχία του, τότε διαμορφώνεται ένα πολυσύνθετο σκηνικό μέσα στο οποίο και σε κάθε εποχή οι αξίες και τα ιδανικά, οι επιθυμίες και οι ρόλοι συμπλέκονται και δέχονται επιρροές μεταξύ τους αλλά και ανταγωνίζονται για να μπορούν να κατανοούν και τη δική τους θέση στη διελκυστίνδα αυτή που λέγεται ανθρώπινος πολιτισμός (Τατίου,1990). Αν οι αναμετρήσεις αυτές μονοπωλούν και το ενδιαφέρον του φιλοσοφικού κόσμου, το ίδιο ευρύ πεδίο μελέτης μας προσφέρει και η λογοτεχνία , ίσως πιο πολύ από κάθε άλλη μορφή τέχνης.

Επίλογος

Εγκράτεια και αποχή, διαφύλαξη της παρθενίας και αγνότητα από τη μια μεριά, πόθος και ερωτικό πάθος για το ανθρώπινο κορμί από την άλλη και στο περιθώριο. Ο έρωτας στην αρχαία ελληνική μυθιστορία αυτών υπάρχουν δευτερεύουσες σκηνές στις οποίες αξίζει να σταθούμε ; η ερωτική συνεύρεση του Κλειτοφώντα με τη Μελίτη και η τριπλή «δολοφονία» της Λευκίππης με την αλληγορική της σημασία. Ένας έρωτας που στην ελληνιστική περίοδο η σημασία του ήταν συνδεδεμένη με μάγια, όμως εδώ ο έρωτας των πρωταγωνιστών τα έχει όλα : βία, περιπέτειες, περιπλάνηση, ανηθικότητα, ανεξέλεγκτο πάθος, φλογερά μπερδέματα. Ενώ ο Κλειτοφών απενοχοποιεί την απιστία του υποστηρίζοντας ότι ενεπλάκη σε αυτή από οίκτο για τη Μελίτη, κινούμενος από κίνητρα ιδεαλιστικά, η ρητορική του, όταν περιγράφει την ερωτική του εμπειρία μαζί της δε καλύπτει το συμφέρον της πράξης του. Οι βιαιότητες της Λευκίππης με την αρχική αφαίρεση των σπλάχνων της (Γ,15) είναι ένας μεταφορικός βιασμός, το όνειρο της μητέρας της πως κάποιος μαχαιρώνει τη Λευκίππη από τα γεννητικά της όργανα μέχρι την κοιλιά (ΒΙ,23) και ο αποκεφαλισμός της Λευκίππης (Ε,7) από έναν μισθοφόρο που αποτελεί και τον μεταφορικό ευνουχισμό. Το έργο του Αχιλλέα Τάτιου επιβεβαιώνει περίτρανα τη ρήση του Derek Jarman. Η σεξουαλικότητα έχει εύρος και κανένας ηθικός κώδικας δε μπορεί να επιβληθεί σα νόμος. Οι ήρωες στο μυθιστόρημα είναι ακέραια κατασκευασμένοι, συνεπείς στις δεσμεύσεις, παρεκκλίνουν κατά βούληση και αυτή η ηθική τους ατέλεια τους καθιστά πιο οικείους, κατανοητούς και ανθρώπινους.

Ο έρωτας στην αρχαία ελληνική μυθιστορία(pdf)


 

Προηγούμενο άρθροΕπιμορφωτικό σεμινάριο στην Ειδική Αγωγή, Διαφοροποίηση και Ανάπτυξη Προγραμμάτων
Επόμενο άρθροΕπιμορφωτικό σεμινάριο στο Θεσμό Επαγγελματικής Εκπαίδευσης και Κατάρτισης
Η Σωτηρία Καρακώστα είναι πτυχιούχος της Θεολογικής σχολής (τμήμα Θεολογίας) του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Το 2009 εισήχθη στη Φιλοσοφική σχολή της Αθήνας όπου τελείωσε με άριστα το μεταπτυχιακό της με ειδίκευση στην «Ιστορία της Φιλοσοφίας» του τμήματος Φ.Π.Ψ ( Φιλοσοφίας , Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας ), κάτι που της έδωσε το προβάδισμα να υποβάλλει το υπόμνημά της για τη διδακτορική της διατριβή με τίτλο « Ανθρώπινα δικαιώματα : ιδεολόγημα της Δύσης ή Οικουμενική προοπτική;» . Από το 2006 αναλαμβάνει ιδιαίτερα φιλολογικά μαθήματα σε μαθητές γυμνασίου όπως επίσης Έκφραση – έκθεση και Φιλοσοφία θεωρητικής κατεύθυνσης στο Λύκειο. Υπήρξε επιστημονικός συνεργάτης σε συγγραφή μελετών και στατιστικών ερευνών στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών ( ΑΣΟΕΕ ) και είναι ιδιοκτήτρια της σελίδας « τα διδακτικά μας άρθρα» στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Επίσης βοηθάει τους φοιτητές στη συγγραφή των εργασιών τους οι οποίες άπτονται ιστορικού, κοινωνικού , φιλοσοφικού και παιδαγωγικού χαρακτήρα.

Αυτός ο ιστότοπος χρησιμοποιεί το Akismet για να μειώσει τα ανεπιθύμητα σχόλια. Μάθετε πώς υφίστανται επεξεργασία τα δεδομένα των σχολίων σας.