Του Νίκου Τσούλια
Η άκρως στοχαστική αυτή ρήση του Ηράκλειτου θεωρώ ότι αποδίδει τη ροή των πραγμάτων σε κάθε έκφραση του χωροχρόνου, στο Σύμπαν και σε κάθε γωνιά του. Προφανώς εδώ ο «πόλεμος» έχει την έννοια της διαρκούς αντιπαράθεσης αντίθετων πλευρών που οδηγεί στη σύνθεση, στην αρμονία και στην ομορφιά.
Ας εξετάσουμε σε μερικές ενδεικτικές περιπτώσεις την ισχύ της Ηρακλείτειας αναφοράς και ας δούμε κατ’ αρχήν το πεδίο της Φυσικής. Τόσο στο μικρόκοσμο των ατόμων και των υποατομικών σωματιδίων όσο και στο μακρόκοσμο του Σύμπαντος, η σχέση της ύλης και της ενέργειας είναι σε διαρκή ένταση – αντιπαράθεση. Η ύλη μετασχηματίζεται σε ενέργεια και αντιστρόφως διαμορφώνοντας με αυτό τον τρόπο την ενότητα ύλης και ενέργειας, γι’ αυτό και αναφερόμαστε ότι συναποτελούν μια οντότητα, την υλοενέργεια, που αποτελεί και τη σύνθεση και την αρμονία των φαινομενικά αντιθέτων τάσεων. Είναι πασίγνωστη η περίφημη εξίσωση του Αϊνστάιν Ε=mc2, που μπορούμε να ισχυριστούμε ότι άλλαξε την όλη εξέλιξη του Κόσμου. Στην περίπτωση του μεσόκοσμου, στον οποίο εμείς ζούμε, η ύλη και η ενέργεια μπορεί μεν να μετατρέπονται η μία στην άλλη, αλλά διαρκώς μελετάμε και την ύλη και την ενέργεια προκειμένου να κατανοήσουμε την ουσία των φυσικών σωμάτων ως δύο βασικές συνιστώσες της πραγματικότητας.
Στη Βιολογία μπορούμε να δούμε την ισχύ της ρήσης του Ηράκλειτου στην περίπτωση της εξέλιξης των έμβιων οργανισμών, που αποτελεί και τη μεγαλύτερη αφήγηση του ανθρώπου για τα πράγματα πάνω στον πλανήτη μας. Υπάρχουν δύο αντιτιθέμενες και ισχυρές τάσεις, τη μία την εκφράζει το DNA και αποβλέπει στη σταθερότητα του γενετικού υλικού στη ροή του χρόνου μέσα από τους ποικίλους μηχανισμούς της αντιγραφής της περίφημης διπλής έλικας του DNA. Το DNA είναι φοβερά «εγωιστικό», η όλη του ύπαρξη αποβλέπει στην απόλυτης ακρίβειας αντιγραφή της γενετικής του πληροφορίας και έτσι βέβαια διασφαλίζεται η αναπαραγωγή των ειδών. Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν οι τυχαίες ή και οι αιτιακές μεταλλάξεις – οι αλλαγές στο γενετικό υλικό – που επιδιώκουν τη διαμόρφωση ποικιλομορφίας μέσα από την μεταβλητότητα του γενετικού υλικού δημιουργώντας έτσι μια δεξαμενή γενετικού πλουραλισμού που συνεργεί σημαντικά στην εξέλιξη των ειδών. Έτσι, οι δύο τάσεις αφενός της σταθερότητας του γενετικού υλικού χάρη στη λειτουργία του DNA και αφετέρου της ποικιλότητας του γενετικού υλικού χάρη στις μεταλλάξεις συγκρουόμενες αλληλοδιαμορφώνουν την αρμονία των βιολογικών εξελίξεων, τη ροή σε όλο και πιο πολύπλοκα συστήματα.
Στην Κοινωνιολογία και πιο συγκεκριμένα στο χώρο της καθημερινής ζωής έχουμε άπειρα ανάλογα παραδείγματα. Κατ’ αρχήν η έννοια του «διαλόγου» ανάμεσα σε ανθρώπους για διάφορα ζητήματα εμπεριέχει πάντα στοιχεία αντιπαράθεσης ιδεών και απόψεων, ερμηνειών και πεποιθήσεων. Και ο διάλογος χαρακτηρίζεται γόνιμος και δημιουργικός όταν οδηγεί σε αλληλοεπηρεασμούς και σε σύνθεση των απόψεων με βάση τον ορθολογισμό και τη δύναμη των επιχειρημάτων. Αλλά το ποια επιχειρήματα θα αναδεικνύονται σε κάθε πεδίο συζήτησης μόνο μέσα από την αντιπαράθεση μπορεί να διακριβωθεί. Και έτσι ο εν λόγω «πόλεμος» οδηγεί στην αρμονία δηλαδή στη συνεννόηση των ανθρώπων. Αλλά πέραν του πεδίου του διαλόγου – που είναι και το κυρίαρχο πεδίο αναφοράς της ζωής μας – και στις γενικότερες σχέσεις των ανθρώπων έχουμε αντιπαράθεση συμφερόντων ή επιλογών στους κοινωνικούς χώρους, όπου πάντα επιζητείται η σύνθεση είτε μέσα από τη διαπροσωπική συνεννόηση είτε μέσα από το νομοθετικό πλαίσιο και τη δικαιοσύνη.
Στη σφαίρα της πολιτικής η σύλληψη της ιδέας της δημοκρατίας από τους αρχαίους Αθηναίους και κατ’ ουσία η λειτουργία της ίδιας της πολιτικής και της πολιτείας βασίστηκε και βασίζεται στην αντιπαράθεση των αντίπαλων ρευμάτων: κοινωνικών και πολιτικών, κοσμοθεωρητικών και ιδεολογικών. Η έλλειψη αντιπαράθεσης δηλώνει αυταρχικά και δεσποτικά καθεστώτα, δομές που αντιστρατεύονται τη σύνθεση και την αρμονία, την εξέλιξη και την πρόοδο.
Ο προσωπικός μας κόσμος δεν εξαιρείται, αν και εμφανίζεται φαινομενικά μονομερής. Στα όνειρά μας, στα σχέδιά μας, στη λήψη των αποφάσεών μας που είναι δημιουργήματα και μόνο του εαυτού μας, πάλι βλέπουμε να ταλαντευόμαστε, να κάνουμε έναν εσωτερικό διάλογο, όπου η αντιπαράθεση μεταξύ των διάφορων επιλογών μας καλείται να φωτίσει καλύτερα το όλο σκηνικό, με επιδίωξη τη καλύτερη επιλογή μας δηλαδή την προαγωγή της αρμονίας. Αλλά και στον έρωτα πάλι δεν έχουμε αντιπαράθεση των δύο πλευρών με ένα ιδιόμορφο περιεχόμενο, το φόβο της απώλειας, που συχνά φωλιάζει και δημιουργεί ένα έστω και πρόσκαιρο σκηνικό διαπάλης; Και επειδή εδώ ο φόβος αυτός είναι κραταιός και η διαπάλη πανίσχυρη, η αρμονία που προκύπτει ως απόρροια της σύνθεσης αγγίζει τον ύψιστο βαθμό που μόνο οι ερωτευμένοι μπορούν να βιώσουν.
Ο Ηράκλειτος είναι γνωστός σ’ όλο τον κόσμο για τη ρήση του «Τα πάντα ρει». Αλλά αυτή η φράση του δεν συνδέεται με τη διαρκή διαπάλη και αντιπαράθεση, με την αρμονική σύνθεση και την αέναη εξέλιξη;
