Του Νίκου Τσούλια
Πώς θα μπορούσαμε να ζήσουμε χωρίς τη γνώση; Πώς θα ήταν η ζωή μας χωρίς αυτή; Αλλά υπάρχουν και «άλλου τύπου» ερωτήματα. Ποιο θα ήταν το περιεχόμενο και ποιοι οι στόχοι της έρευνας και της επιστήμης χωρίς τις τόσες και τόσες προκλήσεις της άγνοιας;
Γιατί η άγνοια δεν συνδέεται μόνο με το άγνωστο και με τη δημιουργία της νέας γνώσης, αλλά προάγει την έννοια αυτής καθεαυτής της δημιουργικής σκέψης μας και ικανοποιεί την ανησυχία του πάντα ελεύθερου πνεύματός μας. Γιατί δεν μας υπόσχεται απλά και μόνο τα απέραντα πεδία της νέας γνώσης, αλλά τροφοδοτεί την ακόρεστη ψυχική μας τάση για διαρκή μάθηση και για συνεχή έρευνα.
Πώς θα ήταν η αντίληψή μας για τον κόσμο και για τον εαυτό μας αν δεν μπορούσαμε να θέτουμε ξανά και ξανά ερωτήματα και άλυτα προβλήματα; Δεν θα διακινδυνεύαμε από την καθήλωση της νόησής μας; Ίσως να μην μπορούμε ποτέ να φανταστούμε ποια θα ήταν η πραγματικότητά μας με ένα πεδίο αναφοράς που θα είχε απόλυτη γνώση, οριστική γνώση, καμιά άγνοια, απόλυτες αλήθειες. Αλλά και η εξέλιξη του Κόσμου και η εξέλιξη του ίδιου του ανθρώπου δεν θα μπορούσαν να γνωρίζουν όλο αυτό το διαρκώς καινούργιο σκηνικό, αν η άγνοια ήταν … άγνωστος τόπος, ανύπαρκτος τόπος.
Ευτυχώς που η ίδια η ζωή είναι χιλιάδες χρόνια τώρα και θα είναι προφανώς έτσι στον αιώνα τον άπαντα μια εξέλιξη νέων ζητημάτων, μια ροή προς το άγνωστο, όπου βασιλεύει η άγνοιά μας και έτσι κεντρίζεται αενάως η δημιουργία νέας γνώσης. Βλέπουμε στα παιδιά την άγνοιά τους σε σοβαρά θέματα και νιώθουμε μια κρυφή ελπίδα, προ-οικονομούμε τη χαρά τους που θα έχουν όταν κατακτούν τους τόπους της άγνοιάς τους και θέλουμε εμείς πρώτοι και καλύτεροι να «είμαστε εκεί», να βλέπουμε τη φωτεινότητα του προσώπου τους όταν ξεχερσώνουν λόγγους και λόγγους της άγνοιας.
Αλλά δυστυχώς δεν βλέπουμε στα δικά μας πρόσωπα την άγνοια που καιροφυλακτεί σε κάθε γνώση μας, που γίνεται δόγμα και προκατάληψη και, το πιο σημαντικό, δεν θέλουμε να γευθούμε τη δική μας χαρά όταν αποβάλλουμε την κρούστα της επιφανειακής γνώσης. Έχουμε την εσφαλμένη αντι-επιστημολογική κουλτούρα ότι ό,τι έχουμε μάθει είναι μια κατάκτηση αλήθειας και τίποτα άλλο. Ίσως να θέλουμε προεκτείνουμε τη γνώση που αποτελεί όμως σταθερή βεβαιότητα σε κάθε περιοχή της γνώσης μας. Μπορεί, για παράδειγμα, η βεβαιότητα που έχουμε για την πρόταση «δύο επί τρία δίνει εξαγόμενο ίσο με έξι» να καθίσταται μια βεβαιότητα που αφορά κάθε βασική γνώση σε κάθε επιμέρους πεδίο του επιστητού. Αλλά τα πράγματα δεν είναι καθόλου έτσι στο πολύ μεγάλο μέρος των επιστημών.
Υπάρχει ένα ερώτημα υπαρξιακής μορφής για τη σχέση γνώσης και άγνοιας. Αν κάθε γνώση δεν είναι πάντα γνώση, αν κάθε γνώση εμπεριέχει και σπέρματα άγνοιας, τότε τι μπορεί να θεωρείται ως γνώση και ποια είναι τελικά η διαφορά της από την άγνοια; Εδώ θεωρώ ότι πρέπει να εγκαταλείψουμε την τόσο βλαβερή για την ανθρώπινη σκέψη μανιχαϊκή σύλληψη της πραγματικότητας, να εγκαταλείψουμε τα δίπολα «μαύρο – άσπρο», «σωστό – λάθος», «καλό – κακό», «αυτό – όχι αυτό» κλπ κλπ, γιατί πολύ απλά η πραγματικότητα δεν μπορεί να προσεγγιστεί με αυτή την πολιτισμική μέθοδο, αλλά και γιατί αυτή η μανιχαϊκή σκέψη αδικεί την ίδια την ελευθερία του πνεύματος.
Άπειρα είναι τα παραδείγματα που τα διπολικά ζητήματα αδυνατούν να δώσουν φως στην ερευνητέα περιοχή του όποιου πεδίου του επιστητού. Στη Φυσική είχαμε και έχουμε το δίπολο «σωματίδιο – κύμα» για τη φύση του φωτός. Στη φιλοσοφία έχουμε πλείστα όσα δίπολα «ον – μη ον», «ύπαρξη – ανυπαρξία» κλπ. Στη θρησκεία κάθε τόπου και κάθε χρόνου έχουμε το πιο … διπολικό δίπολο «εμείς – όλοι οι άλλοι». Στην πολιτική έχουμε το πρώτιστο δίπολο «συντήρηση – πρόοδος», «επανάσταση – αντεπανάσταση» κλπ.
Και τι έχουμε καταφέρει με το να δημιουργούμε στρατόπεδα επί στρατοπέδων; Τι έχουμε καταφέρει για την προαγωγή μιας δίκαιης κοινωνίας και για τον εξανθρωπισμό του ανθρώπου; Λίγα πράγματα. Γιατί ο διπολισμός της μανιχαϊκής και πρωτόγονης σκέψης εξορκίζει την άγνοια και στρατοπεδεύει τη γνώση σε οχυρά. Στην επιστήμη στομώνεται η ελευθερία του πνεύματος της σκέψης και η δημιουργικότητα της σκέψης. Στην πολιτική διαμορφώνονται μηχανισμοί κομμάτων που το μόνο που τους ενδιαφέρει είναι η αναπαραγωγή τους. Ακόμα και στο πιο … εκρηκτικό δίπολο «επανάσταση – αντεπανάσταση» είδαμε την επανάσταση να τροφοδοτεί την αντεπανάσταση και όχι να την αναιρεί, όπως αυτοευαγγελίζεται. Για παράδειγμα, τη Γαλλική επανάσταση – που γεννήθηκε για να διαλύσει τη μοναρχία – τη διαδέχτηκε η μοναρχία του Ναπολέοντα και το αιματοκύλισμα της Ευρώπης, τη δημοκρατία της Βαϊμάρης τη διαδέχτηκε ο ναζισμός και το Ολοκαύτωμα, την Οκτωβριανή επανάσταση τη διαδέχτηκε ο Στάλιν και τα γκουλάγκ.
Η άγνοια θα είναι πάντα υπαρκτή, θα είναι πάντα αναγκαία για την εξέλιξη της ζωής και για την ελευθερία του πνεύματός μας. Δεν αντιμετωπίζεται με απλουστευτικά διπολικά σχήματα και με τη δημιουργία αντίπαλων στρατοπέδων. Η άγνοια θα υπόσχεται εσαεί τους καινούργιους δρόμους του ανθρώπου, γιατί είναι ο διαρκώς νέος τόπος δημιουργίας της ελευθερίας μας.
