Η λογοτεχνία είναι η γλυκιά όψη του λόγου μας, είναι η καθολική έκφραση του λόγου μας. Περιλαμβάνει στα μονοπάτια της όλους τους ανθρώπους, δεν έχει δύσβατους τόπους όπως η επιστήμη ή η φιλοσοφία. Εκφράζει τις ανησυχίες και τις αναζητήσεις, τους πόθους και τα πάθη όλων των ανθρώπων. Γι’ αυτό και τα κείμενα που αναφέρονται σ’ αυτή έχουν φωτεινότητα και γλυκύτητα.
Επιμέλεια: Νίκου Τσούλια
Ποιητική ισημερία 2012
Οδηγίες ώστε «οι λέξεις να γράφονται στον ουρανό»
Του Μίμη Σουλιώτη, ΤΑ ΝΕΑ 21.3.12
Στον εκδοτικό πληθωρισμό των δυόμισι τελευταίων δεκαετιών περιλαμβάνεται και η ποίηση, μολονότι η αγοραστική αξία της είναι πολύ μικρότερη σε σύγκριση με της πεζογραφίας. Και παρ’ όλον ότι είναι οικονομικά αμελητέα, έχουμε σταθερά καλή ποιητική παραγωγή από την εποχή του Διονυσίου Σολωμού και εντεύθεν, ενώ την αδιαλείπτως καλή πεζογραφία θα πρέπει να την περιορίσουμε κυρίως στο διήγημα και όχι στο μυθιστόρημα (στο οποίο δεν ευδόκησε ο Παπαδιαμάντης μα και το απέφυγε ο Βιζυηνός) για λόγους παρόμοιους με εκείνους για τους οποίους διαθέτουμε (από το 1960 και μετά) υψηλής στάθμης μπάσκετ – εν αντιθέσει προς το ποδόσφαιρο που γνωρίζει εκλείψεις και διαλείψεις.
Η εξήγηση είναι μάλλον προφανής: ένας Γκάλης αρκεί για να μας φέρει τις «κούπες» ενώ στο ποδόσφαιρο προαπαιτείται υποδομή (ο Πελέ, ο Κρόιφ ή ο Μαραντόνα εναρμονίστηκαν με την προϋπάρχουσα παράδοση του αθλήματος στις χώρες τους ενώ ο Χατζηπαναγής δεν έφερε την άνθηση). Σε σχέση με την «υποκειμενικότητα» του μπάσκετ (και της ποίησης και του διηγήματος), το ποδόσφαιρο (και το μυθιστόρημα) χρειάζονται «αντικειμενικές» δομές – προπαντός υποδομές και κρίσιμα ποσοτικά μεγέθη, όπως κυρίως ο μεγάλος αριθμός των φιλάθλων και των αναγνωστών – για να ακμάσουν.
Παίρνοντας αφορμή από τον σημερινό συμβατικό εορτασμό της ποίησης συνοψίζω πιο κάτω τις παραμέτρους που θεωρώ καθοριστικές, με το δικαίωμα που έχω ως χρόνιος χρήστης τούτης της τέχνης. Είναι καταρχήν το ιδεολόγημα που έχουμε φτιάξει για την ποίηση: εκτός από τα συναισθήματα, τις ιδέες και το νόημα, έχει πάντως καθοριστική σημασία η ανάδειξη του υλικού, ήτοι ο ρυθμός και ο ήχος αυτής της τέχνης. Τα δύο αυτά στοιχεία παίζουν ρόλο και στην καλή πεζογραφία (που είναι «ζήτημα αφτιού», όπως το λέει ο Καλβίνο), μα στην ποίηση πρέπει να είναι απολύτως έκδηλα, ήτοι «να γράφονται στον ουρανό οι λέξεις» Αρμαλα, Πόρανα και Βέλμα. Μη λησμονούμε εξάλλου ότι πολύ καλά σονέτα εξακολουθούν να συνθέτονται ακόμη και σήμερα.
Μια δεύτερη κρίσιμη παράμετρος είναι η σχέση της ποίησης με την πεζογραφία. Σε παλαιότερη ερώτηση για την ποιητικότητα των πεζογραφημάτων του, ο Θανάσης Βαλτινός είχε δώσει μιαν απάντηση που την παραθέτω πρόχειρα: «Και ποιος σας είπε πως η πεζογραφία δεν μπορεί να αξιοποιεί τις ποιητικές αρετές;». Και η ποίηση μπορεί να ενσωματώνει τις αρετές της πεζογραφίας – όπως μας το διδάσκει ο Ομηρος και όπως το εφάρμοσαν ο Σινόπουλος στον «Νεκρόδειπνο» ή ο Καβάφης στο «Ας φρόντιζαν»• ποίηση δεν είναι αποκλειστικά οι λυρισμοί της.
Τρίτη παράμετρος είναι ο συρμός της «πρωτοτυπίας» καθώς διάγουμε εποχή που λατρεύει τις καινοτομίες – ενώ η μείζων ποίηση του παρελθόντος δεν υπήρξε «πρωτότυπη». Ορισμένες ποιητικές συλλογές που ανήκουν μάλιστα στα σημερινά ευπώλητα υποκύπτουν στην «πρωτοτυπία». Ο,τι καλύτερο θα λέγαμε γι’ αυτές είναι πως διατελούν κορυφαίες στο είδος τους αλλά το είδος είναι αναλώσιμο.
Τέταρτη παράμετρος, η πιο δύσπεπτη ενδεχομένως, είναι ότι η ποιητική τέχνη συνιστά επάγγελμα ασχέτως αν κατά τους τελευταίους αιώνες δεν δίνονται παραγγελίες. Αντιλαμβάνομαι πόσο άχαρος είναι ο ισχυρισμός μου (όσο και το να υποστηρίζω πως τελευταίος κανονικός πρωθυπουργός ήταν ο Σημίτης) αλλά επιμένω ότι με αισθήματα, με ιδέες και με αυτοκτονίες δεν γράφονται τα ποιήματα: απαιτούν μακρόχρονη αφοσίωση και πίστη και «απόσβεση της προσωπικότητας» (Σολωμός), όπως άλλωστε κάθε τέχνη.
Πέμπτη παράμετρος είναι η σχετικότητα των βιωμάτων: ως γνωστόν ο Σιμενόν δεν υπήρξε δολοφόνος ενώ οι πραγματικοί δολοφόνοι δεν έχουν καταφέρει να συγγράψουν καλά αστυνομικά μυθιστορήματα. Ολοι οι ποιητές διαθέτουν τα απαραίτητα βιώματα, τα κοινά και βασικά δηλαδή όλων των ανθρώπων, αλλά δεν διαθέτουν περισσότερην ευαισθησία από τους αναγνώστες τους• απλώς αναλαμβάνουν το «χαμαλίκι» (το ζήτημα το αναλύει σε βάθος ο Παλαμάς στην Ποιητική του).
Εκτη παράμετρος είναι ότι η καλή ποίηση έχει την αξίωση να παρουσιάζει την πραγματικότητα ως ενιαίο και ομοούσιο σύνολο, και μάλιστα ισότιμα (τουλάχιστον!) με τις άλλες παραστάσεις πραγματικότητας που η κοινωνία διαθέτει (φιλοσοφία, επιστήμη, καλές τέχνες). Ο ποιητής που παραιτείται από αυτήν την καθολική αξίωση και αρκείται «να εκφράσει τα συναισθήματά του» θα γράψει ίσως ωραίους στίχους μα δεν θα καταφέρει σπουδαία ποιήματα.
Ταύτα και εμμένω.
Ο Μίμης Σουλιώτης είναι ποιητής και διδάσκει λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας
