Του Νίκου Τσούλια
Έχουν προηγηθεί τα δύο πρώτα μέρη:
Νιώθω το ίδιο αν ακούσω ένα ζεϊμπέκικο, ένα ποίημα του Ελύτη ή βυζαντινή μουσική. Υπάρχει ένα φως που ενώνει την αρχαία με τη σύγχρονη Ελλάδα.
Jacques Lacarriere, Γάλλος συγγραφέας
Κάθε λαός είναι ξεχωριστός, άρα και κάθε ταυτότητα είναι ξεχωριστή. Κάθε λαός ζει και εξελίσσεται ανάμεσα σ’ άλλους λαούς, σε μια ενιαία και αδιαίρετη ανθρωπότητα με το μέλλον της να είναι όλο και πιο κοινό, λόγω των επιτακτικά και αντικειμενικά κοινών παγκόσμιων προβλημάτων. Και ακόμα οφείλουμε να κατακτήσουμε μια απλή αλήθεια, ότι δεν υπάρχουν ανώτεροι και κατώτεροι λαοί και επομένως δεν υπάρχουν καλύτερες και χειρότερες ταυτότητες. Να κατακτήσουμε ακόμα και μια άλλη αλήθεια ότι κοινές είναι οι ρίζες όλων των ανθρώπων και των λαών και κοινό το μέλλον τους και επομένως θα ζούμε σ’ έναν κόσμο πολλαπλών ταυτοτήτων, με μια ενιαία ταυτότητα, την ταυτότητα του ανθρώπου και του πολιτισμού του, του πολιτισμού όλων των πολιτισμών.
Η συγκρότηση της ταυτότητάς μας σαφώς και περιλαμβάνει βήματα και στοιχεία απ’ αυτά που προαναφέρθηκαν. Αλλά η συγκρότηση της ταυτότητάς μας δεν πρέπει να είναι ετεροβαρής, να μη βλέπει έντονα χρωματισμένο το παρελθόν σε βάρος του παρόντος. Ο μεγάλος ποιητής μας Γιώργος Σεφέρης είναι αρκετά παραστατικός: «Ένα μέρος του παρελθόντος πεθαίνει κάθε στιγμή και η θνησιμότητά του μας μολύνει, αν προσκολληθούμε σ’ αυτό με υπερβολική αγάπη. Ένα μέρος του παρελθόντος μένει πάντα ζωντανό και κινδυνεύουμε καταφρονώντας τη ζωντάνια του… Σε κάθε ανθρώπινο πρόβλημα δεν είναι εύκολο – και λίγοι του πετυχαίνουν – να ξεχωρίσεις το ζωντανό από το θνησιμαίο. Οι δρόμοι της ζωής και του θανάτου είναι μπερδεμένοι και σκοτεινοί, γι’ αυτό χρειαζόμαστε ολόκληρη την προσήλωσή μας. Εδώ κείται το πρόβλημα της παράδοσης» (Δοκιμές 1, σ. 520).
Το βαρύ πολιτισμικό φορτίο των προγόνων μας περνάει εν πολλοίς μέσα από το υφάδι της γλώσσας και της συλλογικής μας αφήγησης, μέσα από τα διαχρονικά πνευματικά μας έργα, μέσα από τη θεσμική λειτουργία της εκπαίδευσής μας, μέσα από τη δύναμη των παραδόσεών μας. Η ευθύνη μας στη διαδικασία συγκρότησης της ταυτότητάς μας – σε σχέση με το αρχαιοελληνικό μας πεδίο – δεν μπορεί να εξαντλείται στην αρχαιολατρεία και στην επίκληση της δόξας των προγόνων μας – κάτι που δηλώνει ευθέως αδυναμία –, αλλά να εστιάζει στη διαμόρφωση ισχυρού σύγχρονου πολιτισμού βασισμένου στα σημεία των σημερινών καιρών.
Η ταυτότητά μας έχει και άλλα χαρακτηριστικά σημεία, έχει σύμβολα και σηματωρούς, πρόσωπα και γεγονότα. Όλοι μας έχουμε ενσωματώσει πλούσια κοιτάσματα απ’ όλα αυτά στη συνείδησή μας αλλά και στο υποσυνείδητό μας. Η Γαλανόλευκη Σημαία και το σύμβολο του Παρθενώνα – σύμβολο και της UNESCO που εκφράζει την έννοια του παγκόσμιου / παναθρώπινου πολιτισμού – είναι, κατά τη γνώμη μου, κορυφαία στοιχεία της ελληνικότητάς μας. Αλλά και ποιος δεν κουβαλάει στο πιο βαθύ πυρήνα της σκέψης του και της συνείδησής του πρόσωπα και γεγονότα, αξίες και μορφές προσώπων; Όλοι έχουμε κομμάτια από τον Όμηρο, την Ιλιάδα του και την Οδύσσειά του, από τον Ηράκλειτο και τον Δημόκριτο, από τον Πλούταρχο και τον Ευριπίδη, από τον Σοφοκλή και τον Αισχύλο, από τον Σωκράτη και τον Αριστοτέλη, από κάποια γωνιά του Βυζαντίου και την άλωση της Πόλης, από ήρωες του 1821 και την εθνική μας επανάσταση, από τον Κοραή και τον Καποδίστρια, από τον Παπαδιαμάντη και τον Καζαντζάκη, από το Ρίτσο και τον Ελύτη, από την εικόνα του χωριού μας και από το βουνό του ορίζοντα των παιδικών μας χρόνων, από την Ολυμπία και από ένα νησί του Αιγαίου, από τη γλυκύτητα και την απείρου κάλλους ποικιλομορφία της ελληνικής φύσης και ακόμα από τις χαμένες πατρίδες μας του Πόντου και της Μικρασίας, από τις νότες του ρεμπέτικου του Βαμβακάρη και του φοβερού έργου του Μίκη Θεοδωράκη, από… Ο Οδυσσέας Ελύτης θα δώσει τον ποιητικό χρωματισμό αυτής της απλής αλήθειας. «Εάν αποσυνθέσεις την Ελλάδα, στο τέλος θα δεις να σου απομένουν μια ελιά, ένα αμπέλι κι ένα καράβι. Που σημαίνει: με άλλα τόσα την ξαναφτιάχνεις».
Ο ελληνικός πολιτισμός είναι δυτικότροπος με τις σημερινές σημειολογίες. Άλλωστε ο δικός μας αρχαιοελληνικός πολιτισμός αποτελεί τη βάση του λεγόμενου δυτικού πολιτισμού και ειδικά στα πεδία της πολιτικής οργάνωσης, της επιστήμης και του στοχασμού. Ωστόσο, κρατάμε και στοιχεία της Ανατολής ιδιαίτερα στην καθημερινή μας ζωή, στην ψυχαγωγία, στη μουσική, στην νοοτροπία μας. Και μπορεί να ενυπάρχουν αντιφατικά στοιχεία σ’ αυτό το μίγμα «Δύσης – Ανατολής», αλλά είναι κυρίως θεία δωρεά, γιατί και η γεωγραφική μας περιουσία είναι στο σταυροδρόμι Ευρώπης και Ασίας αλλά και γιατί η ιστορική μας διαδρομή πάντα είχε αναφορές στο πέρασμα μεταξύ αυτών των μεγάλων ηπείρων. Το αν η σκέψη μας είναι μάλλον δυτικότροπη και τα συναισθήματά μας μάλλον ανατολικότροπα, είναι σύνθεση προνομιακή, σύνθεση δημιουργική, είναι τελικά πλούτος ψυχής, πλούτος ζωής.
Και όλη η ζωή μας συνδιαλέγεται με σύμβολα και πρόσωπα, με μύθους και γεγονότα, ανάλογα με τα ζύγια της ηλικίας μας, ανάλογα με τη μορφωτική μας αποσκευή και με τις πνευματικές μας ανησυχίες. Και αποκτά η ζωή μας ομορφιά και αλήθεια, γιατί στον προσωπικό μας κόσμο της υποκειμενικής κοσμοθεωρίας μας και μύθους κουβαλάμε και σταθερά σημάδια, για να μην νιώθουμε μετέωροι, να κρατιόμαστε στις αβέβαιες στιγμές μας όπως τα μικρά παιδιά παλιότερων καιρών από το φουστάνι της μάνας τους. Και όταν βρίσκεσαι σε ξένους τόπους, έχεις πάντα μαζί σου εικόνες και στιγμές της πατρίδας σου για να μη σου κουρσέψει, για να μην σου αγγίξει καν τον πυρήνα της συνείδησής σου η πρωτόγνωρη μαγεία του διαφορετικού, να μη σε μαγέψουν Σειρήνες και να νιώθεις την απόλυτη ηδονή της νοσταλγίας και την ιερή επιθυμία της παλιννόστησης στην Εστία.
Προφανώς το όλο θέμα είναι πολύ μεγαλύτερο από την απλή απόπειρα προσέγγισής του. Είναι όμως ένα φοβερά ενδιαφέρον ζήτημα, το οποίο πρέπει να το προσεγγίζουμε με ανοικτό πνεύμα και με κριτική σκέψη και όχι με δογματισμούς και με προκαταλήψεις. Έτσι κι αλλιώς η ταυτότητά μας έχει μεν κάποια σταθερά / συστατικά σημεία, αλλά εμπεριέχει και μεταβλητά στοιχεία και το όλο μόρφωμα της ταυτότητάς μας έχει μάλλον ένα σχήμα μαγιάς με μορφή δυναμικής ανάπτυξης – αυτό άλλωστε συνιστά τη ροή της Ιστορίας μας – και όχι κάποια αμετάβλητη στο διάβα του χρόνου φόρμα. Η κατάκτηση της ταυτότητάς μας – γιατί κάθε Έλληνας οφείλει να την κατακτά την ταυτότητά του – είναι ζωτικό στοιχείο της ζωής μας, είναι στοιχείο της αυτοπραγμάτωσής μας, είναι στοιχείο του νοήματος της ζωής μας. Και εξ αυτών των λόγων αποκτά ένα όμορφο περιεχόμενο, έναν ευγενικό σκοπό!
Η ταυτότητά μας είναι η ψυχή μας. Και αν κατακτήσουμε το πλούσιο περιεχόμενο της ελληνικότητας μέσα από τον αγώνα για έναν δημιουργικό σύγχρονο πολιτισμό, τότε θα μπορέσουμε πράγματι να κατανοήσουμε την ομορφιά στη σκέψη του Ουγκώ, που ισχυριζόταν ότι «ο κόσμος είναι η Ελλάδα που διαστέλλεται και η Ελλάδα είναι ο κόσμος που συστέλλεται».
Στις ακρογιαλιές του Ομήρου υπήρχε μια μακαριότητα, ένα μεγαλείο, που έφτασαν ως τις ημέρες μας άθιχτα. Η πατούσα μας, που ανασκαλεύει την ίδιαν άμμο, το νιώθει. Περπατάμε χιλιάδες χρόνια, ο άνεμος ολοένα λυγίζει τις καλαμιές κι ολοένα εμείς υψώνουμε το πρόσωπο. Καταπού; Ως πότε; Ποιοί κυβερνάνε;
Ο Μικρός Ναυτίλος, Οδυσσέας Ελύτης
