Του Νίκου Τσούλια
Θέλω να θέσω δύο ερωτήματα. Είναι δυνατόν ένας πολίτης να μην αισθάνεται την ψυχική και συναισθηματική ανάγκη να συμμετέχει σε κάποιο πεδίο συλλογικότητας, στα λεγόμενα κοινά ζητήματα; Μπορεί να υπάρξει κοινωνία χωρίς την ενεργό συμμετοχή των πολιτών στους θεσμούς της και στις λειτουργίες της;
Πολλές φορές ως απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα δίνεται η εξής απλοϊκή θεώρηση. «Να κοιτάξω εγώ την οικογένειά μου και τους δικούς μου, να αφιερώσω όλες μου τις δυνάμεις εδώ και ας αφήσω τα υπόλοιπα». Αλλά ποια είναι τα υπόλοιπα; Δεν είναι όλα εκείνα τα ζητήματα που αφορούν κάθε πολίτη; Μπορεί να οριοθετήσει τη ζωή του κάποιος στο μικροπεριβάλλον του και να ισχυρίζεται ότι δεν επηρεάζεται από τις γενικότερες διεργασίες, από τις κοινωνικές λειτουργίες, από τις πολιτικές εξελίξεις;
Θα πρέπει όμως να σημειώσουμε ότι η ευθύνη μας απέναντι στον στενά προσωπικό μας περίγυρο δεν αντιστρατεύεται την ευθύνη μας απέναντι στα δημόσια ζητήματα και στο κοινό συμφέρον – αντίθετα την συμπληρώνει και την ολοκληρώνει. Η ζωή του καθενός δεν μπορεί να νοηθεί ως ένα κλειστό σύμπαν με αυτοτέλεια. Αντίθετα συνυφαίνεται και διαμορφώνεται με τις γενικότερες διεργασίες. Ποτέ στην ιστορία του ανθρώπου δεν υπήρξε περίοδος στην οποία η ζωή του ήταν περίκλειστη με έναν φράχτη του στενού μας περιβάλλοντος.
Άλλωστε η ίδια η ανθρωποποίηση αλλά και ο εξανθρωπισμός μας ήταν και είναι κυρίως απόρροια της κοινωνικοποίησής μας και της κοινωνικότητάς μας, της συλλογικής μας δράσης και της συλλειτουργίας μας με συμπολίτες μας σε θεσμούς και σε φορείς.
Υπάρχει και μια άλλη φτηνή δικαιολογία για την αποστασιοποίησή μας από τα κοινά. «Γιατί να ασχοληθώ εγώ, ας το κάνει κάποιος άλλος – έτσι κι αλλιώς παντού δεν υπάρχει η εικόνα της αντιπροσώπευσης»; Και εδώ όμως οι απαντήσεις είναι εύκολες. α) Αν όλοι σκεφτόμαστε έτσι, πώς διασφαλίζεται η έννοια της αντιπροσώπευσης; β) Η συμμετοχή στα συλλογικά μας πράγματα δεν είναι αγγαρεία αλλά ανάγκη κάθε ατόμου για ολοκλήρωση της προσωπικότητάς του και για αυτοπραγμάτωση. γ) Η αντιπροσώπευση είναι αναγκαία σε μια σύγχρονη κοινωνία που γίνεται όλο και πιο σύνθετη.
Αλλά αντιπροσώπευση δεν σημαίνει εν λευκώ επιταγή σε κάποιον – ο οποίος μάλιστα θα επαγγελματοποιήσει αυτό το ρόλο του – και σ’ αυτή την περίπτωση θα αναπτυχθούν σχέσεις εξάρτησης και χειραγώγησης. Δεν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι στην επινόηση και στην καταστατική ίδρυση της ίδιας της Δημοκρατίας από τους αρχαίους Αθηναίους ετέθη ως πρωταρχικός όρος η καθολική συμμετοχή στα κοινά και μάλιστα όχι ως γενική και αόριστη ευχή ή ως υπέρτατη αξία, που εναπόκειται στον καθένα να την υλοποιήσει, αλλά ως απόλυτη υποχρεωτικότητα με το θεσμικό τους πλαίσιο! Σκέφτηκαν κάτι πολύ απλό. Για να γίνει κάποιος πολίτης πρέπει να έχει συμμετοχή στα κοινά.
Η συμμετοχή όλων των πολιτών σε μορφές συλλογικότητας καλλιεργεί και αναπτύσσει τις δημοκρατικές αξίες. Προάγει ουσιαστικό περιεχόμενο στην πολιτική. Ενεργοποιεί πολλαπλά την κοινωνία και τις προσδίδει τον προοδευτικό της προσανατολισμό. Συνεργεί στη μάθηση και στη γνώση, στη μόρφωση και στην εκπαίδευση κάθε ανθρώπου, γιατί όλα αυτά δεν είναι μόνο σχολική υπόθεση ούτε ολοκληρώνονται με την προσωπικά αυτόνομη πορεία μας.
Είναι πολλές οι δυνατότητες της συλλογικότητας, σε κάθε έκφραση της κοινωνίας και της ζωής. Το όλο σχήμα των κοινωνικών κινημάτων και των πολλών μορφών συνδικαλισμού, ο επαγγελματικός χώρος με τα επιμορφωτικά συνέδριά του, η επιστήμη και οι θεσμικές της εκφράσεις, η τέχνη και ο πολιτισμός σε κάθε πτυχή τους αλλά ακόμα και οι θρησκευτικές λειτουργίες ενέχουν ως συστατικό στοιχείο πολλαπλές δομές συλλογικότητας.
«Δεν υπάρχει κοινωνία, είμαστε ένα σύνολο ατόμων», ήταν μια αγαπημένη έκφραση της Θάτσερ – και αποτελεί ουσιαστικά πρόταγμα μιας από τις πιο βασικές ιδέες του νεοφιλελευθερισμού και των αξιών των δυνάμεων της αγοράς. Όμως κάτι τέτοιο δεν μπορεί να ισχύσει, γιατί είναι οι κοινωνικές σχέσεις που συναρθρώνουν κάθε πολιτεία, γιατί η κοινωνία συμπυκνώνει σε θεσμούς λειτουργίες στις οποίες οι πολίτες έχουν συγκεκριμένους ρόλους.
Αν δεν υπάρχουν συλλογικότητες σε κάθε κοινωνική έκφραση, τότε πράγματι οι άνθρωποι είναι έρμαια των ανέμων της αγοράς και του κεφαλαίου. Προφανώς οι συλλογικότητες δεν αρκούν για να άρουν την ταξική διάρθρωση μιας κοινωνίας, αλλά την αμβλύνουν μέσα από την κοινή δράση και παράλληλα διαμορφώνουν ένα πεδίο αμφισβήτησής της και δημιουργίας ενός πεδίου αναθεώρησής της ή ενδεχόμενης ανατροπή της. Άλλωστε, η ίδια η εξέλιξη της ιστορίας μια αφήγηση των συλλογικοτήτων δεν είναι; Και αυτό ανεξάρτητα από το συνηθισμένη νοοτροπία να εστιάζουμε τα γεγονότα κυρίως μέσα από τα πρόσωπα…
