Του Νίκου Τσούλια
Ό,τι αφορά τη μελέτη των πνευματικών μας λειτουργιών, των λειτουργιών του εγκεφάλου μας είναι μια παράξενη πρόκληση. Από πού να ξεκινήσεις και πώς να πορευτείς στο ερώτημα που θέτεις; Πώς να θέσεις τα αρχιμήδεια σημεία της αναζήτησής σου, όταν οι αβεβαιότητες πλημμυρίζουν κάθε περιοχή του ερευνητέου πεδίου σου; Και ακόμα αναλογίζεσαι: μήπως δεν θέτω σωστά το ερώτημα και οδηγούμαι σε μονοπάτι πλήρως λανθασμένο;
Όλα τα ουσιώδη ερωτήματα που αφορούν τη λειτουργία της σκέψης μας πρέπει να μελετηθούν – κατά τη γνώμη μου – θέτοντας ως θεμέλιο λίθο τις απαρχές, τη γένεση της σκέψης του ανθρώπου. Αλλά πώς να προσεγγίσεις την ιστορικογενετική απαρχή των πρώτων σκιρτημάτων της ανθρώπινης σκέψης; Εδώ κανένα παλαιοντολογικό εύρημα, καμιά επινόηση της γενετικής στηριγμένη σε οποιοδήποτε απομεινάρι DNA των μακρινών μας προγόνων δεν μπορεί να δώσει ικανοποιητική εξήγηση. Το όλο εγχείρημα είναι ένα «μαύρο κουτί», που απλώς ψάχνεις χωρίς καμιά βεβαιότητα για το αποτέλεσμα.
Υπάρχει, ωστόσο, μια μικρή λάμψη, μια αφετηρία. Μήπως οι οντογενετικές απαρχές του κάθε ανθρώπου στα πρώτα χρόνια της ζωής του συνιστούν ένα πρόσφορο έδαφος; Μήπως εκεί στις απαρχές της συγκρότησης της σκέψης μας – η οποία ούτως ή άλλως είναι κοινωνική κατασκευή – μπορούμε να ανιχνεύσουμε τα πρωτόλεια βήματα της δημιουργίας της σκέψης μας και όλων των λειτουργιών της; Υπάρχει και συνέχεια. Γνωρίζουμε ότι η σκέψη του μικρού παιδιού είναι πλημμυρισμένη από ανορθολογικά στοιχεία, από μυθοπλασίες, από παράξενα όνειρα. Δεν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι τα παιδιά στην πρώτη τους επαφή με την αφήγηση του ανθρώπου θέλουν και τρέφονται μόνο με τα παραμύθια. Γιατί τα παραμύθια αγκιστρώνονται με περισσή ευκολία στην ταξιδεμένη και μυθοπλαστική σκέψη των μικρών παιδιών. Και έτσι οι πρώτες ερμηνείες των ζητημάτων που θέτει ο άνθρωπος πρόκειται για τα ερωτήματα των παραμυθιών, της φαντασίας και των ονείρων των μικρών παιδιών. Απλά ισχυρίζομαι ότι ονειρευόμαστε από τα πρώτα στάδια της δημιουργίας του στοχασμού μας και ονειρευόμαστε γιατί υπάρχει ένας απέραντος φαντασιακός κόσμος που γεννιέται μαζί με το στοχασμό μας και έτσι η δημιουργία των ονείρων είναι συστατικό στοιχείο της ίδιας της σκέψης μας.
Αλλά δεν αρκεί προφανώς μια τέτοια οντογενετική ερμηνεία. Ο άνθρωπος σε κάθε φάση της ηλικίας του διαρκώς ονειρεύεται άλλοτε με μεγαλύτερο και άλλοτε με μικρότερο πάθος, άλλοτε εντάσσει τα όνειρά του στο μέλλον και άλλοτε στο παρελθόν. Ίσως να μην υπάρχει άνθρωπος σε οποιαδήποτε φάση της ηλικίας του που δεν ταξιδεύει όπου νιώθει καλύτερα και πιο όμορφα. Αν είναι τελικά συστατικό στοιχείο της ύπαρξής μας η δυνατότητά μας να ονειρευόμαστε, αν είναι ουσιώδες γνώρισμα της ανθρώπινης φύσης μας, τότε το κουβαλάμε μαζί με τη γέννηση της συνείδησής μας.
Σε κάθε περίπτωση η δυνατότητα να ονειρευόμαστε μας δίνει με γενναιότητα τόπους στους οποίους αισθανόμαστε καλύτερα τη ζωή μας και τον εαυτό μας, μας ανακουφίζει έστω προσωρινά από τα βάσανα και τις δυσκολίες της ζωής, μας χαρίζει ανάσες ψυχολογικής ενθάρρυνσης και συναισθηματικής έξαρσης. Ίσως μόνο στα όνειρά του ο άνθρωπος να μπορεί να αυτοπραγματώνεται, γιατί μόνο εκεί αίρει τις τόσες και τόσες δεσμεύσεις του περιβάλλοντος, γιατί μόνο εκεί είναι ο απόλυτος δημιουργός του παραδείσου του.
Καθετί όμορφο έχει και την …ασχήμια του. Και όσο πιο όμορφο είναι, τόσο πιο απειλητικό μπορεί να γίνει. Γιατί τα όνειρα δεν είναι μόνο φαντασιακός παράδεισος με προεκτάσεις στην πραγματικότητα. Αν απλωθούν πολύ, αν ο άνθρωπος γίνεται μόνιμος κάτοικος των τόπων τους έστω και κατά περιόδους, υπάρχει περίπτωση να αλωθεί από το τραγούδι των Σειρήνων της δικής του ονειροπλασίας και εκεί δεν έχει συντρόφους να τον βοηθήσουν να δεθεί σε κανένα κατάρτι και τότε διχάζεται η σκέψη του και ο κόσμος του. Σε μια τέτοια εκδοχή τα όνειρα του ανθρώπου δεν γίνονται πεδίο εμψύχωσης και δημιουργικής ανατροφοδότησης στον αγώνα της ζωής, αλλά κουράζουν πνευματικά και επιβαρύνουν το φτερούγισμα της σκέψης και καθηλώνουν τα σχέδια και τις φιλοδοξίες τους.
Τα όνειρα έχουν την ομορφιά τους όταν παραμένουν στη χώρα της ονειροπλασίας. Είναι καλοδεχούμενα στη σφαίρα της πραγματικότητας μόνο όταν μετασχηματίζονται σε «υλικές» εκφράσεις του κόσμου του ανθρώπου. Άλλως είναι προτιμητέο να αξιολογούνται μόνο ως όνειρα που η μαγεία τους έγκειται – εκτός των άλλων – και στην απόστασή τους από την απτή πραγματικότητα.
Είναι ωραίο να ονειρευόμαστε. Είναι ωραίο να πλάθουμε ως μοναδικοί δημιουργοί έναν κόσμο όμορφο και δίκαιο, έναν κόσμο που θα είμαστε ισότιμοι πρωταγωνιστές με τους άλλους ανθρώπους. Τα όνειρα είναι η πιο απτή ουτοπία. Προεκτείνουν και μετασχηματίζουν την πραγματικότητα. Μάς καλούν σε ένα πανηγύρι ζωής, αλλά δεν μας … θέλουν για μόνιμους κατοίκους των χωρών τους αλλά μόνο για προσωρινούς επισκέπτες.
