Χρήστος Κ. Τσαγγάλης
Το επιφυλλιδογραφικό τρίπτυχο για το ησιόδειο έπος φαίνεται ότι είχε (απροσδόκητα για μένα) θετικά αποτελέσματα. Σημαντικός αριθμός αναγνωστών θα ήθελε να μάθει περισσότερα για την αρχαϊκή επική ποίηση, πέρα από το διάσημο ομηρικό έπος, με το οποίο αρκετοί μορφωμένοι Έλληνες έχουν μια κάποια οικειότητα. Ανταποκρινόμενος λοιπόν στο αίτημα πολλών αναγνωστών και αφήνοντας κατά μέρος (για κάποιο διάστημα) πολιτικές και άλλες τοποθετήσεις με τις οποίες η στήλη αυτή περιοδικά ερωτοτροπεί, ξεκινώ μια όσο το δυνατόν πιο αντιπροσωπευτική παρουσίαση της λοιπής επικής ποιητικής παραγωγής κατά τη διάρκεια της αρχαϊκής και πρώιμης κλασικής περιόδου.
Εκτός από τα ομηρικά έπη και το ησιόδειο corpus, η επική ποίηση αυτής της περιόδου περιλαμβάνει τις ακόλουθες διακριτές κατηγορίες: τις ποιητικές συνθέσεις ορισμένων ημιμυθικών δημιουργών που κινούνται στο όριο μεταξύ θαυματοποιών και ποιητών, την ορφική λογοτεχνία, το γενεαλογικό-αρχαιοδιφικό έπος, τα έπη για τον Ηρακλή και τον Θησέα, μια σειρά ποιημάτων που αργότερα θα ενταχθούν στον Επικό Κύκλο και τα οποία βρίσκονται σε διαρκή επαφή με την ομηρική ποίηση, τέλος την υμνική ποίηση σε δακτυλικό εξάμετρο (κυρίως τους λεγόμενους Ομηρικούς Ύμνους). Και μόνο με βάση αυτή την πρόχειρη καταλογογράφηση, η εικόνα μιας εξαιρετικής πλούσιας και πολυσχιδούς επικής παραγωγής προβάλλει με ευκρίνεια. Η αρχαϊκή εποχή λογοτεχνικά στίζεται από την ακμή του έπους.
Η κοσμογονική-θεολογική ποίηση της αρχαϊκής εποχής αποτελεί εν πολλοίς έναν διάσημο άγνωστο. Από τη μια τα πρόσωπα που συνδέονται με αυτήν χάνονται στην αχλύ του μύθου και από την άλλη το υλικό που έχουμε στη διάθεσή μας είναι κατά κανόνα σε αποσπασματική μορφή, προκαλώντας περισσότερα ερωτηματικά και δίνοντας λιγότερες απαντήσεις. Όπως συμβαίνει με όλους τους λαούς της Ανατολής, οι Έλληνες διέθεταν και αυτοί θρησκευτικά κείμενα που ήταν ευρύτατα διαδεδομένα. Ωστόσο δύο σημαντικές διαφορές είναι κυρίως υπεύθυνες για την ριζικά διαφορετική εικόνα που έχει ο θρησκευτικός-κοσμογονικός λόγος στο ελληνικό παράδειγμα: η πρώτη διαφορά έγκειται στο ότι είναι κατά κύριο λόγο ποιητικός (η Θεολογία του Φερεκύδη σε πεζό λόγο μάλλον αποτελεί εξαίρεση), καθώς ο δακτυλικός εξάμετρος είναι εκείνος ο τύπος στίχου που χρησιμοποιείται κατά κόρον αναφορικά με την έκφραση θρησκευτικών δοξασιών ή θεογονικού τύπου αντιλήψεων. Μια δεύτερη διαφορά εντοπίζεται στην ανυπαρξία κεντρικής πολιτικής και (κατ᾽ επέκταση) θρησκευτικής διοίκησης που θα λειτουργούσε κανονιστικά εξασκώντας κάποιο είδος ελέγχου αναφορικά με την έκφραση των θρησκευτικών πιστεύω μιας ενιαίας κρατικής οντότητας. Ο πολιτικός κατακερματισμός του ελληνόφωνου κόσμου εξακτινώνεται και στην θρησκευτική του αποκέντρωση και (βεβαίως) στη λογοτεχνική μορφή της έκφρασής της.
Η πρώτη ημιμυθική μορφή στην οποία αξίζει να σταθούμε δεν είναι άλλη από αυτήν του Μουσαίου. Σε αντίθεση με τον Ορφέα, με τον οποίο συχνά συνδέεται, ο Μουσαίος αποτελεί το απόλυτο μυθολογικό αίνιγμα καθώς στερείται οποιασδήποτε μυθικής παράδοσης. Η αρχαιότητά του φαίνεται από το ότι ο Δημόκριτος τον θεωρούσε πρώτον ευρετήν του δακτυλικού εξαμέτρου και από το ότι τον τοποθετούσαν χρονικά πολύ πριν από τον Όμηρο και τον Ησίοδο. Καθώς όμως έχουμε να κάνουμε με μια ημιμυθική μορφή είναι προτιμότερο να κατανοήσουμε τον Μουσαίο ως σύμβολο ενός κλάδου της θρησκευτικής ποίησης σε δακτυλικό εξάμετρο, ο οποίος υπέστη στο πέρασμα του χρόνου τροποποιήσεις, προσμείξεις και προσαρμογές σε νέα συμφραζόμενα.
Αρχικά ο Μουσαίος σχετίστηκε με χρησμούς. Οι αρχαίοι χρησμολόγοι ήταν περιπλανώμενοι σοφοί που έβγαζαν τα προς το ζην αναζητώντας ανθρώπους που αντιμετώπιζαν κάποιο πρακτικό πρόβλημα στη ζωή τους και ήταν διατεθειμένοι να πληρώσουν τους χρησμολόγους που θα τους έλεγαν έναν χρησμό σχετικά με το ζήτημα που τους απασχολούσε. Η ομοιότητα με τους περιπλανώμενους αοιδούς αναφορικά με τη διαφήμιση και επαγγελματική διάσταση της τέχνης τους είναι πρόδηλη. Ωστόσο πίσω από το φαινόμενο των περιπλανώμενων χρησμολόγων κρύβεται και μια τάση αντίρροπη προς τον συγκεντρωτισμό των μεγάλων ιερών πανελλήνιας ακτινοβολίας (Δωδώνη, Δελφοί) που αποκτούν κύρος και αναγνώριση κατά τη διάρκεια της αρχαϊκής εποχής. Αντί να πάει ο πιστός στον μαντείο για να αναζητήσει χρησμό, ο χρησμολόγος φέρνει τον χρησμό στον πιστό. Μπορούμε επίσης να διαβλέψουμε και μια υφέρπουσα ανταγωνιστική τάση προς το ιερατείο των μεγάλων (ή και πιο μικρών, τοπικής εμβέλειας) μαντείων. Το γεγονός ότι οι χρησμολόγοι διαβεβαίωναν τους πελάτες τους ότι γνωρίζουν χρησμούς από μεγάλες ημιμυθικές μορφές όπως ο Μουσαίος, ο Βάκις και η Σίβυλλα είναι ενδεικτικό για έναν πρώιμο ανταγωνισμό με τα μαντεία ως μοναδικούς κατόχους της θεϊκής γνώσης και διαμεσολαβητές της προφητείας. Στον Μουσαίο αποδίδεται μια συλλογή χρησμών που αποτελεί έκφανση της μαντικής ποίησης. Οι συλλογές χρησμών εντάσσονται σε μια παράδοση που αναπτύσσεται κυρίως τον 6ο αι. π.Χ. Η στενή μάλιστα σύνδεση της συλλογής της Ονομάκριτου στην Αθήνα του 6ου αι. π.Χ. με τους Πεισιστρατίδες είναι ενδεικτική και της πολιτικής διάστασης ενός τέτοιου φαινομένου, αφού πολιτική και θρησκεία ακολουθούν συχνά δρόμους που τέμνονται.
Η διαμόρφωση μιας υποτυπώδους μυθικής γενεαλογίας για τον Μουσαίο (γιος της Σελήνης) καθώς και η ύπαρξη μιας πιο διαδεδομένης θεωρίας αναφορικά με τη γεωγραφική του προέλευση (Αθηναίος από την Ελευσίνα) δεν πρέπει να ερμηνεύονται με ιστορικοβαρείς όρους αλλά με θρησκευτικούς-λατρευτικούς. Η λατρεία της Σελήνης ήταν διαδεδομένη στην Αττική (διαθέτουμε και απόσπασμα από σχετικό ομηρικό ύμνο προς τιμήν της) και η Ελευσίνα είναι ένας χώρος στον οποίο οι μυστηριακές λατρείες επιδίδουν σημαντικά. Ο γιος του Μουσαίου Εύμολπος θεωρούνταν ως ο ιδρυτής των Μεγάλων Μυστηρίων στην Ελευσίνα, καθώς επίσης και ως γενάρχης των ιερέων της Ελευσίνας, των γνωστών Ευμολπιδών. Υπό αυτό το πρίσμα, η προαναφερθείσα γενεαλόγηση απηχεί την υιοθέτηση του Μουσαίου από την Ελευσίνα στο τέλος του 5ου αι. π.Χ. Είναι τότε που παρουσιάζεται ως συγγραφέας (μόνος του ή μαζί με τον Εύμολπο) εσχατολογικής ποίησης που ανήκε στο ρεπερτόριο των Ευμολπιδών και αφορούσε τα μυστήρια. Το έπος Υποθήκαι (συμβουλές) που απευθύνεται στον γιο του Εύμολπο (4000 στίχοι) και η Ευμολπία (μάλλον ταυτόσημη με τη Θεογονία του Μουσαίου σε τρία βιβλία) ανήκουν σε αυτό ακριβώς το πλαίσιο. Τα ονόματα του Μουσαίου και του Ευμόλπου είναι σαφώς ομιλούντα (nomina loquentia) και μάλλον παραπέμπουν στην ποιητική διάσταση της ταυτότητας των ημιμυθικών αυτών μορφών. Η λοιπή επική παραγωγή που συνδέεται με τον Μουσαίο περιλαμβάνει κυρίως ύμνους (στη Δήμητρα και τον Διόνυσο, δηλαδή θεούς που λατρεύονταν στην Ελευσίνα). Η πληροφορία για μια Τιτανογραφία είναι αβέβαιη, ενώ γνωρίζουμε απλώς και μόνο τον τίτλο ενός άλλου έργου (Σφαίρα) χωρίς άλλες πληροφορίες για το περιεχόμενό του. Το αντίστοιχο παράδειγμα με τη Σφαίρα του Ορφέα απλώς καθιστά την απόδοση του έργου αυτού και στον Μουσαίο νόμιμη.
Το αθηναϊκό φίλτρο στην περίπτωση του Μουσαίου είναι ορατό και αναφορικά με κάποιες θεραπείες που εφηύρε για τους ανθρώπους. Ο μάντης, ένα πρόσωπο με ιδιαίτερες ικανότητες και σχέση με τους θεούς, έχει πρόσβαση σε εκείνο το κομμάτι της γνώσης που δίνει λύσεις τόσο σε πρακτικά προβλήματα της καθημερινότητας όσο και των ασθενειών. Ακόμα και αν τίτλοι ποιημάτων όπως Εξακέσεις νόσων (θεραπείες σθενειών), Παραλύσεις, Τελεταί, Καθαρμοί είναι ψευδεπίγραφοι, είναι εντούτοις ενδεικτικοί του θαυματουργικού στοιχείου με το οποίο σχετίζεται ο χρησμολόγος. Εδώ αξίζει να θυμηθούμε το ψευδο-ησιόδειο έπος Χείρωνος υποθήκαι που αφορούσε τις συμβουλές του Κένταυρου Χείρωνα στον Αχιλλέα, καθώς ο διάσημος μυθικός δάσκαλός του συνδεόταν και με ιατρικές γνώσεις.
Η περίπτωση του Μουσαίου είναι διδακτική αναφορικά όχι μόνο με την πρώιμη θρησκευτική ποίηση αλλά κυρίως σχετικά με τον τρόπο διασύνδεσης θρησκείας και ποίησης στην αρχαϊκή εποχή. Για την ώρα ας μείνει στο μυαλό μας η εικόνα του περιπλανώμενου χρησμολόγου, όπως ακριβώς και η σαφώς πιο γνωστή εικόνα του περιπλανώμενου αοιδού.
Ο Χρήστος Κ. Τσαγγάλης είναι Καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και Διευθυντής του Τομέα Κλασικών Σπουδών
Email: [email protected]
Δημοσιεύτηκε στη ΜτΚ (26.2.2017)
