Γράφει ο Δημήτρης Ζιαμπάρας
Το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής πρότεινε την κατάργηση της διδασκαλίας της «Αντιγόνης» του Σοφοκλή από την διδακτέα ύλη του μαθήματος των αρχαίων Ελληνικών. Θυμίζω ότι στο πλαίσιο του ίδιου μαθήματος ήδη έχει καταργηθεί ο «Επιτάφιος» του Θουκυδίδη. Προφανώς, ο «Επιτάφιος» και η «Αντιγόνη» απάδουν της μεταμοντέρνας μπουρδολογίας. Το ηθικό σύμπαν της Αντιγόνης: οι άγραφοι νόμοι, η πίστη ότι υπάρχουν απόλυτες σταθερές στον κόσμο, άχρονες και απρόσβλητες από καταστάσεις και ερμηνείες — αδυνατεί να χωρέσει στο μοντέρνο μυαλό που έχει αποδεχθεί ότι κάποιοι μπορούν να αλλάζουν φύλο κάθε τρίμηνο.
Επιπλέον, στο γυμνάσιο το μάθημα των αρχαίων Ελληνικών δεν συμμετέχει πλέον στις προαγωγικές και εισαγωγικές εξετάσεις. Αυτό θα πει πολύ απλά ότι η σημασία της διδασκαλίας τους υποβαθμίζεται, αφού όλο το εκπαιδευτικό σύστημα είναι οργανωμένο γύρω από τις εξετάσεις. Σιγά μην ασχοληθούν οι μαθητές με τα αρχαία, αν ξέρουν ότι στο τέλος δεν πρόκειται να εξετασθούν. Ευτυχώς, το ακριβώς αντίθετο συμβαίνει σε άλλες δυτικές χώρες: στο πλαίσιο της μεταρρύθμισης στην παιδεία που προωθεί η κυβέρνηση Βαλς, οι Γάλλοι καθηγητές και μαθητές επέλεξαν συνειδητά να συνεχίσουν να διδάσκονται αρχαία ελληνικά και λατινικά.
Το 92% των γυμνασίων της Γαλλίας, καθώς και το 70% των μαθητών γυμνασίου επέλεξαν να διδαχθούν τα λατινικά και τα ελληνικά. Αντίστοιχα στην Βρετανία, έως τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο οι κλασικές σπουδές ήταν το διαβατήριο για τη δημόσια διοίκηση· με γραπτές εξετάσεις στους κλασικούς του δυτικού πολιτισμού: Έλληνες και Λατίνους. Αυτό θεσμοθετήθηκε το 1880, στην ακμή της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, τότε που «ο ήλιος δεν έδυε ποτέ». Έφτασαν μάλιστα στο σημείο, το 1914 στα διώροφα κόκκινα λεωφορεία του Λονδίνου να υπάρχουν αφίσες με αποσπάσματα από τον «Επιτάφιο» του Θουκυδίδη για να ενθαρρύνουν τους στρατιώτες που έφευγαν για το μέτωπο.
Οι ανθρωπιστικές σπουδές —που δεν νοούνται χωρίς αρχαία ελληνικά και λατινικά από το πρωτότυπο— προάγουν την ιεράρχηση των κλασικών αξιών. Αυτός, άλλωστε, είναι και ο στόχος της μέσης εκπαίδευσης: να μελετήσεις τις συλλογικές στοχεύσεις στις οποίες βασίζεται ο πολιτισμός και τις ατομικές αρετές οι οποίες καθορίζουν τον άνθρωπο· να μπορείς να διακρίνεις τις διαφορές και να κρίνεις. Αυτά δεν διδάσκονται στον πίνακα εν είδει «shopping list», μπορούν μόνο να κατακτηθούν, κυρίως μέσα από την εμπειρική τριβή με τις αρχαίες γλώσσες που είναι οι φορείς αυτού του πολιτισμού. Όλες αυτές τις άξιες τις διδάσκει η ίδια η δομή της αρχαίας ελληνικής και λατινικής γλώσσας· όταν τις μαθαίνεις, συνειδητοποιείς τον πολιτισμό σου. Έχει σημασία αυτό; Πολύ μεγάλη, διότι γνωρίζοντας τον πολιτισμό σου, αντιλαμβάνεσαι το ποιος είσαι. Η όλη αγωνία μας σε αυτή την μάταιη ζωή έγκειται στο να ανακαλύψουμε τον εαυτό μας.
Επιπρόσθετα, είναι γνωστό ότι στα Ελληνικά και στα Λατινικά, η λειτουργία των λέξεων δεν εξαρτάται από τις θέσεις τους, αλλά από τις πτώσεις τους, οπότε η ανάγνωση είναι μια συνεχής κοπιώδης προσπάθεια σύνθεσης προτάσεων. Σε μια εποχή υπερπληροφόρησης που το σκανάρισμα των κειμένων έχει αναχθεί σε υπέρτατη αξία, οι δύο αυτές αρχαίες γλώσσες εξοικειώνουν τους μελετητές τους με την αργή, ενεργητική ανάγνωση που προάγει στο έπακρο την κριτική σκέψη. Περιττό επίσης να τονισθεί, η ιδιαίτερη σημασία που έχουν τα αρχαία στο γλωσσικό αίσθημα των Ελλήνων.
Αυτή, λοιπόν, είναι η χρησιμότητα της κλασικής παιδείας στον σύγχρονο βίο: αναγνωρίζουμε την ύπαρξη αξιών οι οποίες δεν είναι μεν απαράβατες, μας δίνουν ωστόσο ένα τρόπο αξιολόγησης για να κρίνουμε αυτό που μας συμβαίνει. Χωρίς την κλασική παιδεία, μπορεί να έχουμε την καλύτερα τεχνοκρατικά εκπαιδευμένη γενιά στην ιστορία, αλλά το μορφωμένο μυαλό τους δεν θα έχει να πάει πουθενά. Και ο μορφωμένος βλάκας είναι πιο βλάκας από τον αμόρφωτο βλάκα. Αρκεί από τον αιώνιο βωμό του κλασικού Ελληνικού πολιτισμού —που ακόμα σιγοκαίει— να πάρουμε την φωτιά των ερωτημάτων και όχι τις στάχτες των απαντήσεων. Τα άδεια μυαλά να μετατραπούν σε ανοικτά μυαλά. Η σύγχρονη επιδημία του ναρκισσισμού στις δυτικές κοινωνίες —τις τελευταίες δεκαετίες— έχει την ρίζα της σε αυτήν ακριβώς την μετατόπιση της έμφασης από τις κλασικές σπουδές στην τεχνοκρατική επιμόρφωση στην εκπαίδευση.
Tο 2005 στο Δουβλίνο, το κονκλάβιο των Υπουργών Εξωτερικών της πολυπολιτισμένης ΕE αφαίρεσε από το σχέδιο του ευρωπαϊκού συντάγματος το προοίμιο που ήταν η περίφημη φράση του Επιταφίου «το πολίτευμά μας καλείται δημοκρατία διότι σ’ αυτό αποφασίζουν οι πολλοί». Προφανώς, υποτιμούσαν τους πολλούς. Έλα ντε όμως, που η βούληση της πλειοψηφίας είναι η ουσία της δημοκρατίας. Δεν είναι τα ατομικά δικαιώματα. Αυτά είναι αναγκαία για τον αυτοπεριορισμό της πλειοψηφίας, αλλά —σε καμιά περίπτωση— δεν είναι η ουσία της. Οι τιτανομέγιστοι αυτοί πολιτικοί δικαιολόγησαν την αφαίρεση του προοιμίου λέγοντας ότι η Αθηναϊκή δημοκρατία του Περικλή ήταν σεξιστική, δουλοκτητική και φιλοπόλεμη. Με την σκέψη τους να κινείται μόνο στο πλαίσιο της πολιτικής ορθότητας, κάτι τέτοιοι «δημοκράτες» πολιτικοί οδήγησαν σιγά σιγά την ΕΕ στα όρια της διάλυσης. Ευτυχώς τα τελευταία χρόνια δείχνει να υπάρχει σημαντική αναστροφή.
Ας δούμε ένα παράδειγμα: ο «Κρίτων» είναι ένας από τους ωραιότερους πλατωνικούς διαλόγους. Η σκηνή διαδραματίζεται στο κελί όπου ο Σωκράτης περιμένει την επιστροφή του ιερού πλοίου από τη Δήλο για να πιει το κώνειο. Τον επισκέπτεται αξημέρωτα ο Κρίτων, από τα παλιότερα μέλη της ομήγυρης, συνομήλικός του, φίλος του από τα παλιά. Εύπορος, έχει δωροδοκήσει τους κατάλληλους ανθρώπους για να οργανώσουν την απόδραση του Σωκράτη. Ο διάλογος που ακολουθεί είναι συγκινητικός. Στην πραγματικότητα το ύστατο επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Κρίτων για να πείσει το φίλο του να ζήσει, είναι η φιλία τους. Γιατί θέλει να τον αφήσει μόνο του με την πλήξη των γερατειών του; Ο Σωκράτης, ως γνωστόν, επικαλείται τους νόμους της πόλης, χάρη σ’ αυτούς έγινε αυτός που έγινε. Αν σηκωθεί να φύγει για να γλιτώσει, θα ποδοπατήσει ό,τι πάλεψε να αναδείξει με τη στάση μιας ολόκληρης ζωής. Θα γίνει καταγέλαστος. Η αιδώς είναι υπέρτατη κοινωνική αξία.
Ο «Κρίτων» δεν διδάσκεται εδώ και χρόνια στην ελλαδική «προοδευτική» μέση εκπαίδευση. Η νεοαριστερή ρητορεία δικαιολογεί την απουσία του γιατί λέει υποβάλλει στους μαθητές την ιδεολογία της αδιαμαρτύρητης και πειθήνιας συμμόρφωσης του πολίτη προς οποιαδήποτε απόφαση της πολιτείας, έστω κι αν αυτή είναι αυθαίρετη και ενδεχομένως άδικη. Η φιλελέδικη ρητορεία (για την διαφορά φιλελεύθερων και φιλελέδων βλέπε το άρθρο μου «Καρχαρίες με κοστούμια») αντίστοιχα υποστηρίζει ότι οι πολιτισμοί είναι ισότιμοι και στο πλαίσιο μιας πολυπολιτισμικής ανοιχτής κοινωνίας δεν μπορούν να διδάσκονται ως ανώτεροι κάποιοι πολιτισμοί ή θρησκείες, καθότι αυτό προάγει την μισαλλοδοξία και τον ρατσισμό, εκτός αυτού μια τεχνοκρατικής φύσεως εκπαίδευση προσφέρει μεγαλύτερα ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα στον μέλλοντα εργαζόμενο. Με απλά λόγια, συμφωνούν και οι δύο ότι τα αρχαία Ελληνικά είναι άχρηστα, διότι είναι συντηρητικά — ίνα μη είπω αντιδραστικά.
Εν κατακλείδι, τίθεται το απλό ερώτημα: πιστεύεις ότι ο άνθρωπος είναι οι επιλογές του ή κυρίως αυτά που ποτέ δεν επέλεξε όπως η γλώσσα, οι πρόγονοι, η παράδοση, η ιστορία, η εθνότητα, η θρησκεία κτλ; Αν επιλέξεις το πρώτο, είσαι θιασώτης των ατομικών δικαιωμάτων· η κλασική παιδεία δεν έχει να σου προσφέρει κάτι ιδιαίτερο. Αν επιλέξεις το δεύτερο, είσαι θιασώτης της αναζήτησης πληρότητας και νοήματος στη ζωή· η κλασική παιδεία είναι ο μόνος τρόπος να προσεγγίσεις τον πολιτισμό σου, δηλαδή να γνωρίσεις τον εαυτό σου. Να νιώσεις την εμπειρία του άχρονου, του συλλογικού κατορθώματος, της σπουδής στην αθανασία· τελικά την νίκη πάνω στον φόβο του θανάτου. Φυσικά η ανθρώπινη πραγματικότητα είναι μια μίξη και από τα δύο, εμείς θα δώσουμε την έμφαση που θα μετατρέψει τους καθρέφτες μας σε παράθυρα.
Ο Δημήτρης Ζιαμπάρας είναι δικηγόρος
