Παρακολουθώντας κανείς στις ορθόδοξες εκκλησίες τις ακολουθίες της Μεγάλης Εβδομάδος, έρχεται ευθύς αντιμέτωπος με ένα παράδοξο.
Αφενός, διακρίνει κανείς μια προφανέστατη θεατρικότητα να διατρέχει τα δρώμενα: η ορθόδοξη λατρεία ενέχει αναντίρρητα ένα στοιχείο θεατρικό – όχι με την αόριστη έννοια ότι κάθε τελετουργία συνιστά μίμησιν, αλλά ως τρόπον τινά δεξίωση του αρχαιοελληνικού θεάτρου.
Η ίδια η αρχιτεκτονική της εκκλησιαστικής «σκηνής» θυμίζει έντονα τη δομή του ρωμαϊκού θεατρικού οικοδομήματος. Στο εσωτερικό του ναού δεσπόζει το τέμπλο, μια ψηλή «scaenae frons» κατά κάποιο τρόπο. Το τέμπλο, σημειωτέον, εισάγεται μετά τον 6ο-7οαιώνα, εποχή κατά την οποία πια το θέατρο πνέει τα λοίσθια.
Στο τέμπλο δεσπόζει μία κεντρική μνημειακή πύλη, με δύο πλάγιες εισόδους, και μια σειρά από «θυρώματα», που κοσμούνται, όπως ακριβώς στο ρωμαϊκό θέατρο, με εικονίσματα και άλλα ανάγλυφα μοτίβα. Μπροστά από αυτή την εκχριστιανισμένη scaenae frons, όπου οι άγιοι βεβαίως δεν αποτελούν μόνο μέρος του σκηνικού διακόσμου αλλά λειτουργούν και ως κωφά πρόσωπα στο σωτηριώδες δράμα που εκτυλίσσεται ενώπιον των πιστών (των θεατών), απλώνεται ένα χαμηλό και πλατύ «pulpitum», όπου διαδραματίζονται οι πλείστες ενέργειες των τελεστών.
Στο εσωτερικό του σκηνικού οικοδομήματος έχει μεταφερθεί το χριστιανικό ανάλογο της θυμέλης (η Αγία Τράπεζα), ενώ ο χορός, του οποίου τα άσματα είχαν ούτως ή άλλως περιθωριοποιηθεί από τον 4ο αι. π. Χ., αποκρυσταλλώνεται στους ιεροψάλτες, οι οποίοι χωρίζονται, ούτως ειπείν, σε δύο «ημιχόρια», δεξιό και αριστερό.
Πέρα από την αρχιτεκτονική, βέβαια, τα ίδια τα δρώμενα – μερικά περισσότερο από άλλα – είναι ανενδοιάστως θεατρικά: το εντυπωσιακό “ἄρατε πύλας“, που στην Κύπρο, π.χ., αναπαρίστατο ανελλιπώς στην επαρχία Κερύνειας και αλλού, ο Νιπτήρ, η Σταύρωση, η Αποκαθήλωση κ.ά δεν είναι παρά μικροί θρησκευτικοί μίμοι.
Όλα αυτά βεβαίως δεν συνιστούν «επιδράσεις» του αρχαίου δράματος, αλλά θεατρική σύλληψη της χριστιανικής λειτουργίας εκ μέρους ενός ποιμνίου εμβαπτισμένου στον θεατρικό τρόπο και πλήρως πεπαιδευμένου όσον αφορά στην «ψυχαγωγική» λειτουργία του θεάματος.
Από την άλλη, όμως, μέσα σε όλο αυτό το παραστατικό πλαίσιο, ψυχανεμίζεται κανείς συχνά μια συστολή, μια ένοχη, σχεδόν, εφεκτικότητα απέναντι στη θεαματική διάσταση των δρωμένων.
Εδώ, φυσικά, οι διαφορές από ναό σε ναό, από ιερέα σε ιερέα, είναι προφανείς. Ο περίφημος «παπά-Τσεστος» στα μέσα του 20ου αιώνα στη Λευκωσία, για να περιοριστούμε σε ένα γνωστό παράδειγμα, θαυμαζόταν για τον θριαμβικό ενθουσιασμό που απηχούσε το «Σήμερον κρεμᾶται ἐπὶ ξύλου», όπως εξακοντιζόταν από τα χείλη του. Η χαρμολύπη της Σταύρωσης αποτυπωνόταν στον τόνο, τον ρυθμό και την αρμονία της ὑποκρίσεως. Άλλοι ιερείς, όμως, εξίσου αγαθοί ψάλτες κατά τα άλλα, προτιμούν ένα σαφώς πιο συνεσταλμένο, πιο υποτονικό ήχο. Πρεσβεύουν ίσως ότι η πνευματικότητα και η κατάνυξη του μυστηρίου προσβάλλεται από την υπερβολή της μιμήσεως; Ενδέχεται. «Εδώ είναι Εκκλησία, όχι σκηνή του καραγκιόζη!», απάντησε αγανακτισμένα ένας ιερέας στη σχετική μου ερώτηση.
Αυτή η ισχυρή αντίστιξη μεταξύ Εκκλησίας και Θεάτρου και ταυτόχρονα η σύμπλευση των δύο, τόσο στη βυζαντινή εκκλησιαστική τελετουργία όσο και στους διάφορους τύπους «μυστηρίων» (θρησκευτικών δραμάτων) που διαμορφώθηκαν στο Βυζάντιο, δίνει το στίγμα της αμφιθυμίας του χριστιανισμού έναντι της θεατρικής αναπαράστασης.
Ολόκληρο το άρθρο στη σελίδα antonispetrides.wordpress.com
