Του Νίκου Τσούλια
Έχει ειπωθεί πολύ εύστοχα ότι «το μεγαλύτερο βάρος στη ζωή είναι να μην κουβαλάς κανένα βάρος» θέλοντας με αυτό τον παραστατικό τρόπο να καταδειχτεί η πρώτιστη ανάγκη για την καλλιέργεια της ευθύνης. Πράγματι αν θέλουμε να αξιολογήσουμε τις παιδαγωγικές μας προτεραιότητες τόσο στην οικογένεια ως γονείς όσο και στο σχολείο ως εκπαιδευτικοί, η προαγωγή της ευθύνης είναι κλειδί για την ωρίμανση παιδιών και εφήβων και για το καλό στέριωμα της προσωπικότητάς των.
Και η προς τούτο επιχειρηματολογία είναι αρκετά διαφωτιστική. Αρκεί να αναρωτηθούμε. Πώς μπορεί να ενισχυθεί η σταδιακή και σταθερή κατάκτηση της αυτονομίας – επομένως και της ελευθερίας – ενός νέου, αν δεν αναπτύσσει τη ζωή του μέσα από την ανάληψη ευθυνών; Πώς θα αυξηθεί το πεδίο των δεξιοτήτων των και πώς θα προαχθεί η αυτοδυναμία του, αν δεν αναλαμβάνει υποχρεώσεις και δεν επιλύει τα προβλήματά του όσο το δυνατόν με μεγαλύτερη αυτονομία; Πώς θα αναπτύσσει τις κοινωνικές του σχέσεις και πώς θα αναλαμβάνει την επίλυση προβλημάτων και την προαγωγή προοπτικών στον εργασιακό του χώρο, αν δεν έχει ατσαλωθεί μέσα από το καμίνι των ευθυνών;
Έχουμε επικεντρώσει το περιεχόμενο της εκπαίδευσης, θεσμικής και άτυπης, και της ελλειμματικής ούτως ή άλλως αγωγής μας σχεδόν αποκλειστικά στη μετάδοση γνώσεων εστιάζοντας τη ματιά μας από πολύ νωρίς μάλλον στις Πανελλαδικές εξετάσεις. Παραλείπουμε όμως να βάλουμε στην «ατζέντα μας» τις αξίες και τις δεξιότητες εκείνες που έχουν πολύ μεγαλύτερη δυναμική για τη μελλοντική ζωή των παιδιών από ό,τι μια σχετική γνώση. Το λάθος γίνεται από τις πολύ μικρές ηλικίες. Το διάβασμα των παιδιών στο Δημοτικό σχολείο αντί να κινείται σταδιακά στην όσο το δυνατόν μεγαλύτερη απεξάρτηση των μαθητών από τη βοήθεια των γονέων τους, παραμένει ατροφικό γιατί είμαστε πάντα πρόθυμοι να επιλύσουμε τις δυσκολίες που θα συναντήσουν πριν αυτά δοκιμάσουν τις δυνατότητές τους και την επινοητικότητά τους.
Αντιδιαπαιδαγωγούμε με τον πιο αρνητικό τρόπο τα παιδιά, γιατί δεν τα αφήνουμε να κάνουν τίποτα μόνα τους. Αλλά πώς θα βρουν τις κρυμμένες δυνάμεις τους και πώς θα ενισχύσουν την πνευματικότητά τους, όταν ξέρουν ότι θα τους προσφερθεί η έτοιμη λύση – δική μας ή του φροντιστηρίου; Ο μαθητής που δεν συνειδητοποιεί από τις μικρές του ηλικίες ότι το διάβασμα είναι δική του υπόθεση, ότι συνδέεται με το μέλλον του και ότι η εκπαίδευσή και η μόρφωσή του είναι κυρίως δική του ευθύνη και αρμοδιότητα δεν μπορεί να το καταλάβει στο λύκειο όταν θα βρεθεί ούτως ή άλλως ενώπιον των επιλογών των σπουδών του και εν δυνάμει της ίδιας της ζωής του.
Η προαγωγή της ευθύνης στα παιδιά δυναμώνει τη θέλησή τους, ενισχύει αποτελεσματικά τις ικανότητές τους και λειτουργεί ευεργετικά στην αρτίωση της προσωπικότητάς των. Ο νέος που έχει ασκηθεί και έχει κάνει τρόπο ζωής το να αναλαμβάνει ευθύνες ατσαλώνει τη θέλησή του, υπερασπίζεται πολύ εύκολα την αλήθεια και εκτιμιέται στον περίγυρό του αλλά και πέραν τούτου. Έχει μάθει να αντιμετωπίζει την πραγματικότητα και τις εγγενείς ούτως ή άλλως δυσκολίες της, γιατί όλοι ξέρουμε ότι δεν μπορεί να υπάρξει ζωή χωρίς προβλήματα – αλλά και να υπήρχε μια τέτοια θεωρητική εκδοχή, θα ήταν το απόλυτο βάλτωμά μας. Θα πρέπει να καταδειχτεί αυτό που η ίδια τη ζωή αναδεικνύει, ότι η ευθυνοβοφία αποδυναμώνει τη δυναμική μας και ακυρώνει «εν τη γενέσει» κάθε προσπάθειά μας.
Αντίθετα, οποιαδήποτε ανάπτυξη μιας υποκουλτούρας να αποφεύγουμε τις ευθύνες οδηγεί νομοτελειακά στην αυτοϋπονόμευσή μας και στην παραδοχή μας ότι δεν μπορούμε να τα καταφέρουμε στο σχεδιασμό του μέλλοντός μας. Είναι γνωστό το πρόβλημα μιας εγγενούς κατά τη διάρκεια της εφηβείας συστολής των νέων – και κάτι τέτοιο δεν είναι μονομερώς αρνητικό -, αλλά αυτή η συστολή δεν πρέπει να αγκιστρωθεί σε μια απομείωση της ανάληψης πρωτοβουλιών και ευθυνών. Για να αντιμετωπιστεί αυτό το «φράγμα δισταγμού» των παιδιών θα πρέπει σταδιακά να τους «φορτώνουμε» μικροδουλειές της οικογένειας. Μέσα από τα λάθη τους και τις ελλείψεις τους ασκούνται επί του «πραγματικού εδάφους της ζωής». Θεωρώ ανεπίτρεπτο να φτάνουν τα πολλαπλώς προστατευόμενα παιδιά στη φάση της φοιτητικής ζωής των για να μάθουν, για παράδειγμα, να ψωνίζουν τα «αναγκαία τους» ή να φροντίζουν τον εαυτό τους, γιατί μέχρι τότε μεριμνούσε αποκλειστικά η μαμά τους. Κάποτε στη γλώσσα των παιδιών χρησιμοποιείτο πολύ η λέξη «μαμμόθρεφτο» ως ο πιο απαξιωτικός ίσως όρος στην κουλτούρα τους για εκείνα που δεν μπορούσαν να κάνουν κάτι μόνα τους! Σήμερα έχει εξαλειφθεί αυτή η απορριπτική λέξη, μάλλον γιατί είναι έννοια που περιλαμβάνει τον κανόνα και όχι τις εξαιρέσεις.
Η προαγωγή της ευθύνης έχει στον ορίζοντά της την αυτοπεποίθηση, την πίστη στον εαυτό μας, τη θέλησή μας για να κάνουμε τη ζωή μας όσο το δυνατόν περισσότερο με βάση τις δικές μας φιλοδοξίες και τα δικά μας όνειρα. Αυτή τη δύναμη εγκωμίασε με τον πιο όμορφο και συμβολικό τρόπο η Μαλάλα, η Πακιστανή ακτιβίστρια για το δικαίωμα στην Εκπαίδευση και κάτοχος Nόμπελ Ειρήνης, με τη φράση της ότι «ένα βιβλίο, ένα μολύβι, ένα παιδί και ένας δάσκαλος μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο».
