Taylor, A.E. (2003), Πλάτων,
Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ., σ.
[Οι αποδελτιώσεις δεν αντικαθιστούν το διάβασμα των βιβλίων, αντίθετα το κεντρίζουν. Προσφέρονται ως πρόταση μελέτης του σχετικού βιβλίου και για διευκόλυνση στη δική σας αποδελτίωση. Ο χρόνος γι’ αυτούς που διαβάζουν έχει … άλλη αξία.
Θεωρώ πως κάθε διάβασμα βιβλίου απαιτεί κορφολόγημα του κειμένου για καλύτερη μελέτη και για βιβλιογραφική χρήση]
Επιμέλεια: Νίκου Τσούλια
[Ο Πλάτων (αριστερά) και ο Αριστοτέλης σε νωπογραφία (λεπτομέρεια, στο κέντρο της σύνθεσης) του Ιταλού ζωγράφουΡαφαήλ κρατώντας στο ένα χέρι τον Τίμαιο και δείχνοντας με το δείκτη του άλλου χεριού του τον ουρανό 1509. Ανάκτορα του Βατικανού, Αίθουσα της ΥπογραφήςΣχολή των Αθηνών]
Κεφ. Α΄, Η ζωή του Πλάτωνα.
… για τον οποίο η ύψιστη προσωπική ευτυχία βρίσκεται σε μια ζωή γαλήνιας ενατένισης της αλήθειας… 20
Αλλά την Ακαδημία του Πλάτωνα τη χαρακτήριζε η καινοτομία ότι επρόκειτο για ίδρυμα προαγωγής της επιστημονικής μελέτης. 23
… η Ακαδημία πρόγονος του μεσαιωνικού και του σύγχρονου πανεπιστημίου. 24
Κεφ. Β΄, Τα Πλατωνικά έργα.
… η σωστή εκτίμηση του νοήματος της διδασκαλίας προϋπόθετε την πραγματική διανοητική επαφή και τη συναναστροφή μέσα στη σχολή. 30
… ήταν ήδη πεπεισμένος ότι η σωτηρία της ανθρωπότητας προϋποθέτει το συγκερασμό φιλοσόφου και ηγεμόνα στο ίδιο πρόσωπο. 42
Κεφ. Γ΄, Ελάσσονες Σωκρατικοί διάλογοι: Ιππίας μείζων, Ιππίας ελάσσων, Ίων, Μενέξενος.
Φιλοσοφία δεν σήμαινε γι’ αυτόν συμπαγές σύνολο διδακτέων «πορισμάτων» αλλά ζωή αφιερωμένη στην ενεργή προσωπική αναζήτηση της αλήθειας και της αρετής, με φωτεινούς οδηγούς μία ή δύο μεγαλεπήβολες κα ένθερμες πεποιθήσεις. 45
… το πιθανότερο είναι ότι η ζωντάνια και προοδευτικότητα του πλατωνισμού οφείλονται κυρίως στο ότι η φιλοσοφία αυτή έμεινε πάντα, ακόμα και στη σκέψη του δημιουργού της, διερευνητική και ρευστή. 45
Κανένας δεν πλεονεκτεί διαθέτοντας χαρίσματα και ιδιότητες που δεν ξέρει να χρησιμοποιεί σωστά. 50
Υπάρχει όμως άτι που χρησιμοποιεί όλα τα άλλα, ακόμα και το σώμα: η ψυχή του ανθρώπου. Ό,τι άλλο διαθέτει ο άνθρωπος απλώς του ανήκει – η ψυχή όμως είναι ο άνθρωπος. 50
Η καλή ή υγιής κατάσταση της ψυχής είναι ακριβώς η σοφία ή γνώση (σοφία, φρόνησις): αυτή εγγυάται ότι ο άνθρωπος θα κάνει σωστή χρήση του σώματός του και κάθε άλλου πράγματος που του ανήκει. 50
Αυτός είναι ο λόγος που ο Σωκράτης δίδασκε ότι «όλες οι αρετές είναι ένα», δηλαδή σοφία ή ηθική γνώση, και επέμενε ότι η αναγκαία προετοιμασία για κάποιον ιδιώτη ή δημόσιο άνδρα θέλει να ζήσει ευτυχισμένα είναι η «περίθαλψη της ίδιας του της ψυχής», με πρώτο βήμα αυτής της ‘περίθαλψης’ την πραγματική αυτογνωσία. 51
… να τάξουμε μέγα έργο της ζωής μας την προσπάθεια να λυτρωθούμε από την άγνοια. 52
Ιππίας Μείζων. Αλλά κάθε αιτία είναι διάφορη από το αποτέλεσμά της. 56
Ιππίας Ελάσσων.
Ίων. Οι ποιητές δεν είναι ενσυνείδητοι ‘καλλιτέχνες’ – συνθέτουν τα έργα του όντας στην ψυχική κατάσταση της ‘έμπνευσης’, στη διάρκεια της οποίας «βγαίνουν έξω από τον εαυτό τους» και, όπως οι ‘μάντεις’ ή οι μύστες του Διονύσου, γίνονται τα ασυνείδητα φερέφωνα μιας ανώτερης δύναμης που τους καταλαμβάνει προσωρινά. 65
Μενέξενος.
Κεφ. Δ΄ Ελάσσονες Σωκρατικοί διάλογοι: Χαρμίδης, Λάχης, Λύσις.
Χαρμίδης. … ότι σωφροσύνη είναι «να κάνει κανείς τα δικά του» (το τα εαυτού πράττειν). 79
Ο Κριτίας παραδέχεται τη γενική ισχύ της διαπίστωσης αυτής, υποστηρίζει όμως ότι υπάρχει μία (και μοναδική) εξαίρεση: η αυτογνωσία, για την οποία μάλιστα μίλησε νωρίτερα και που αποτελεί κυριολεκτικά «γνώση όλων των άλλων γνώσεων και του εαυτού της» / «μόνη των τε άλλων επιστημών επιστήμη εστί και αυτή εαυτής» – άρα η σωφροσύνη δεν είναι άλλο από αυτή τη «γνώση που γνωρίζει τον εαυτό της». Αυτό σημαίνει τελικά ταύτιση της σωφροσύνης με ό,τι σήμερα ονομάζεται ‘επιστημολογία’. 82
Η επιθυμία δεν είναι ποτέ «επιθυμία της επιθυμίας» αλλά είναι πάντα επιθυμία κάποιου ευχάριστου αντικειμένου… 82
Ας δεχτούμε, για χάρη της συζήτησης, ότι υπάρχει «γνώση της γνώσης». Αλλά ακόμα και αν υπάρχει, δεν είναι το ίδιο με το «να ξέρεις τι ξέρεις και τι δεν ξέρεις», και συνεπώς δεν αποτελεί αυτογνωσία με την οποία ο Κριτίας επιχείρησε να ταυτίσει την σωφροσύνη. 83
… μας οδηγούν στα δύο σωκρατικά ‘παράδοξα’: του ενιαίου χαρακτήρα της αρετής, και της ταύτισής της με τη γνώση του καλού. 86
Λάχης. Προτείνει λοιπόν ως γενικό ορισμό της γενναιότητας την καρτερίαν, δηλ. την ‘επιμονή’, το ‘σθένος’, την ‘προσκόλληση σε ένα σκοπό’. 91
… τη διάκριση μεταξύ της πραγματολογικής και της αξιολογικής γνώσης. 93
Λύσις. Για να είναι όμως κανείς ευτυχισμένος, πρέπει να είναι κύριος του εαυτού του και να ‘ενεργεί όπως επιθυμεί’, να ‘κάνει αυτό που θέλει’. 97
Η δοκιμαστική αυτή συζήτηση οδηγεί στην διαπίστωση ότι η ευτυχία και η ελευθερία ταυτίζονται με την πραγματική γνώση. 97
Ο Θεός, σύμφωνα με τους ποιητές, «έλκει τον όμοιο προς όμοιο». 99
Τότε ό,τι αγαπάμε μας είναι φύσει οικείον, «καταδικό μας». 104
Κεφ. Ε΄ Ελάσσονες Σωκρατικοί διάλογοι: Κρατύλος, Ευθύδημος.
Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, ο Πλάτων ήταν ‘εξοικειωμένος’ με τον Κρατύλο, στον οποίο όφειλε την ατράνταχτη πεποίθηση ότι τα αισθητά πράγματα, εξαιτίας της απόλυτης παροδικότητάς τους, δεν είναι δυνατό να αποτελέσουν αντικείμενα επιστημονικής γνώσης. 108
Μπορούμε να ορίσουμε το όνομα ως «μέσο με το οποίο αλληλοπληροφορούμαστε για τα στοιχεία της πραγματικότητας και κάνουμε διακρίσεις μεταξύ τους» (όνομα άρα διδασκαλικόν τι εστιν όργανον και διακριτόν της ουσίας). 113
Το πιο μεγάλο πρόβλημα κάθε επιστήμης είναι να εξασφαλίσει την αλήθεια των βασικών της παραδοχών. 121
Ο Σωκράτης μας οδήγησε στο συμπέρασμα ότι η ευτυχία είναι συνάρτηση της καθοδήγησης της ζωής και της συμπεριφοράς μας από τη γνώση, αλλά μέχρι τώρα δεν μας είπε ποια είναι ακριβώς η γνώση που επιδέχεται άσχημη χρήση. 129
Οι μαθηματικοί αποτελούν και αυτοί, με τον τρόπο τους, «κυνηγούς» που αναζητούν τα στοιχεία της πραγματικότητας (τα όντα). 132
Κεφ. Στ΄ Σωκρατικοί διάλογοι: Γοργίας, Μένων.
Γοργίας. Ο σοφιστής διατείνεται ότι διδάσκει την αρετή, ως αρετή όμως διδάσκει απλώς τον τρόπο ζωής που έχει περισσότερες πιθανότητες να γίνει δεκτός από τους ακροατές του. 147
Τα καλά και τα κακά επιδέχονται ταξινόμηση σε τρεις κατηγορίες, δηλ. στις καλές ή κακές καταστάσεις της περιουσίας (χρήματα), του σώματος, της ψυχής. 150
Ίσως, όπως είπε και ο Ευριπίδης, ό,τι ονομάζουμε ζωή να αποτελεί στην πραγματικότητα το θάνατο. 156
Αυτό σημαίνει ότι καλή ψυχή είναι η εγκρατής ή ‘πειθαρχημένη’, κακή η ‘αφρονημάτιστη’ (ακόλαστος) ή απειθάρχητη. 159
Η διάπραξη λοιπόν αδικίας είναι το χειρότερο κακό που μπορεί να βρει τον άνθρωπο – αλλά και η ανάγκη να υποστείς αδικία αποτελεί κακό, αν και μικρότερο. 160
Μένων. Σπουδαίος στοχαστής δεν γίνεται κανείς με την απλή μετάδοση ‘πληροφοριών’ αλλά με τη διέγερση, μέσα στην ψυχή του, της δύναμης και της φιλοδοξίας να σκέφτεται ο ίδιος για λογαριασμό του. 167
… η αρετή είναι «ικανότητα να αποκτά κανείς αγαθά». 170
Ο Μένων τείνει να ρίξει το φταίξιμο για την αποτυχία της συζήτησης στον Σωκράτη, ο οποίος, λέει, έχει τη φήμη ότι όχι μόνο βρίσκεται μόνιμα ο ίδιος σε απορία αλλά τη μεταδίδει και στους άλλους. 171
Έτσι βλέπουμε γιατί και ο Σωκράτης και ο Πλάτων πρεσβεύουν ότι η «γνώση» μπορεί να αναπτυχθεί μόνο με την προσωπική συμμετοχή στην «έρευνα» και δεν μεταβιβάζεται απλά από χέρι σε χέρι. 172
Η αρετή μπορεί λοιπόν να διδαχτεί, αποκλειστικά και μόνο αν αποτελεί γνώση. 174
Η γνώση δεν είναι το μόνο ωφέλιμο πράγμα, στην πράξη. Υπάρχει και η σωστή γνώμη (ορθή δόξα), που αποτελεί πρακτικό οδηγό εξίσου ικανοποιητικό με την αληθινή γνώση. 178
Η αρετή ούτε έμφυτη είναι, ούτε μαθαίνεται από δασκάλους, αλλά προέρχεται από μια καλότυχη και παράλογη «ιερή μανία» (θεία μοίρα άνευ νου), εκτός βέβαια αν γινόταν να παρουσιαστεί ένας δημόσιος άνδρας ικανός να διδάξει την πολιτική και σε άλλους. 179
Έτσι, οι αμφιταλαντεύσεις των ανθρώπων ως προς τη διδαξιμότητα της αρετής εξηγούνται από το διφορούμενο της λέξης «αρετή»: ο κόσμος εν μέρει συνειδητοποιεί ότι η πραγματική αρετή προϋποθέτει την επίγνωση ορισμένων νοητών αρχών, άρα πρέπει να είναι διδακτή – συγχέει όμως την πραγματική αυτή αρετή με τη σκιά της, την πιστή τήρηση μιας καθιερωμένης παράδοσης μόνο και μόνο επειδή είναι καθιερωμένη, και η κοινή εμπειρία δείχνει ότι η αντανάκλαση αυτή της γνήσιας αρετής, όπως και αν εξασφαλίζεται, πάντως δεν εξασφαλίζεται με διδασκαλία. 180
… με την κύρια πεποίθηση του Σωκράτη, δηλαδή την υπέρτατη αξία της ψυχής και του ειδικού της αγαθού, της «γνώσης». 181
Κεφ. Ζ΄Σωκρατικοί διάλογοι: Ευθύφρων, Απολογία, Κρίτων.
Ευθύφρων. Η «περίθαλψη της ψυχής μας αποτελεί την ύψιστη δραστηριότητα». 190
…ενότητα των αρετών. 191
«την αξία (αρετήν) δεν την δημιουργεί ο πλούτος αλλά η αξία αποτελεί την πηγή και του πλούτου και των άλλων αγαθών» / ου εκ χρημάτων αρετή γίγνεται, αλλ’ εξ αρετής χρήματα και τα άλλα αγαθά τοις ανθρώποις άπαντα. 202
Κρίτων. … ο άνθρωπος δεν πρέπει ποτέ να ξεπληρώνει την αδικία με την αδικία. 209
Κεφ. Η΄ Φαίδων.
Γι’ αυτό εμπιστεύεται τη σκέψη περισσότερο από τις αισθήσεις – στη σκέψη η ψυχή είναι ανεξάρτητη από το σώμα, στην αίσθηση όχι – ή τουλάχιστον όχι με τον ίδιο τρόπο. 220
… με άλλα λόγια όσο λιγότερο αντικαθιστούμε στην επιστήμη τη ‘σκέψη’ με την ‘αίσθηση’ τόσο περισσότερο πλησιάζουμε στο αντικείμενο που μελετάμε. 220
… όσο ο άνθρωπος βρίσκεται στη γη, είναι μια «θνήσκουσα ζωή», μια διαδικασία απέκδυσης της γηράσκουσας ανθρώπινης υπόστασης, φορτωμένης αίσθημα και λαγνεία, προς τη γένεση ενός «νέου όντος». 221
…εκείνο που όλοι θέλουμε στο βάθος δεν είναι να κάνουμε κάτι αλλά να είμαστε κάτι. 222
… τη συνηθισμένη θέση του Σωκράτη, ότι αυτό που ονομάζουμε «μάθηση» μιας αλήθειας είναι στην πραγματικότητα «ενθύμηση» κάποιου λησμονημένου πράγματος. 225
Ως κύριο στήριγμα της διδασκαλίας της ανάμνησης αναφέρεται το γεγονός που προβάλλεται στον Μένωνα, ότι δηλαδή μπορούμε να οδηγήσουμε κάποιον στη λύση ενός προβλήματος θέτοντάς του απλώς τις κατάλληλες ερωτήσεις. 225 Η λύση βγαίνει μέσα από τον αποκρινόμενο, δεν του μεταδίδεται από τον ερωτώντα. 225-226
…καμιά ψυχή δεν αποτελεί ψυχή περισσότερο ή λιγότερο από οποιαδήποτε άλλη. 237
Ο Αναξαγόρας έκανε και αυτός το μοιραίο σφάλμα να συγχέει την αιτία ή causam principalem με τα στοιχεία «χωρίς τα οποία η αιτία δε θα δρούσε ως αιτία», δηλαδή τις causas concomitantes (συμπαρομαρτούσες αιτίες) ή ‘επικουρικές συνθήκες’. 241
Απόδειξη της αθανασίας… 244
Τελικά για τον Σωκράτη και για τον Πλάτωνα, όπως και για τον Καντ, η αθανασία αποτελεί αξίωμα της «πρακτικής» χρήσης της «έλλογης σκέψης». 248
Κεφ. Θ΄ Συμπόσιον.
…. ότι ο διάλογος προοιωνίζεται τις «προφητείες» του William Blake, που έβρισκε στην ερωτική πράξη το κλειδί του σύμπαντος. 250
Η μεγάλη υπηρεσία που ο Έρως παρέχει στους ανθρώπους είναι ότι τους εμπνέει μένος (τόλμη). 254
[τα όντα κυρίαρχα και ισχυρά … απειλούσαν τον ουρανό..]
Ως μέτρο ασφαλείας ο Δίας τα έκοψε στη μέση από πάνω έως κάτω, έτσι που ο τρόπος αναπαραγωγής τους να είναι στο μέλλον σαρκικός. Από τότε ο άνθρωπος αποτελεί μόνο το ήμισυ ενός ολόκληρου όντος – και κάθε τέτοιο ήμισυ περιφέρεται με την παθιασμένη επιθυμία να ξαναβρεί το συμπλήρωμά του και να ξανασμίξει μαζί του. «Έρωτα» λοιπόν ονομάζουμε αυτόν τον πόθο συνένωσης με το χαμένο ήμισυ του εαυτού μας – και κανένας δεν μπορεί να βρει την ευτυχία όσο ο πόθος αυτός μένει ανεκπλήρωτος. 261
Σωκράτης: έρως είναι η επιθυμία της ψυχής να ενωθεί με το πραγματικό της καλό. 262
Στόχος του έρωτα είναι ο ιερός γάμος της ψυχής με την «αιώνια σοφία» σε μια περιοχή «πολύ πιο πάνω από την ανάσα του ανθρώπινου πάθους». 262
…κάθε έρως είναι έρως για κάτι. 266
Μόνο η επιθυμητική αγάπη μπορεί να ονομαστεί έρως στα ελληνικά. 266
Ο έρως, λοιπόν, είναι πάντα επιθυμητική αγάπη του αντικειμένου του, που συνίσταται απαρέγκλιτα σε άτι ακόμα ανεπίτευκτο ή αναπόκτητο. 266
Έρως, που αξίζει τα εγκώμιά μας είναι ένας amor ascendens (ανοδικός έρωτας), προχώρημα της ψυχής, που ποθεί και αναζητά κάποιο καλό που βρίσκεται ψηλότερά της. 266 Και το προχώρημα αυτό της ψυχής έχει υποχρεωτικά αφετηρία τη γνώση ότι υπάρχει κάτι που επιθυμούμε με όλη μας την καρδιά αλλά δεν το έχουμε ακόμα 267 … Η ψυχή που θα πορευτεί ως προσκυνητής της αγάπης χρειάζεται να ξεκινήσει από την αίσθηση μιας πείνας, μιας δίψας της καρδιάς, αλλιώς ποτέ δεν θα διακινδυνεύσει το ταξίδι. Αυτή είναι η αρχή που ο Σωκράτης απαιτεί από κάθε Lied der Liebe (υψηλό άσμα του έρωτα) που θα «έλεγε την αλήθεια». 267
…τώρα επιχειρεί να μετατρέψει το λόγο του σε διαλεκτική, δηλαδή σε γνήσια σκέψη… 267
Ο Φαίδων μας δίνει την εικόνα μιας ανθρώπινης ψυχής στα πρόθυρα του μεγάλου επιτεύγματος, τη στιγμή που πηγαίνει να «χαθεί μέσα στο φως». 269
… είμαστε πραγματικά άνθρωποι εφόσον γινόμαστε κάτι περισσότερο από άνθρωποι. 270
… πεποίθηση του Σωκράτη ότι ο υπέρτατος ρόλος της «γνώσης» είναι να διοικεί, να καθοδηγεί, να ρυθμίζει τον τρόπο ζωής με στόχο την επίτευξη του αληθινού μας καλού. 270
Μπορεί όμως να επιτύχει μια προσέγγιση της αιωνιότητας μέσω της διαδοχικής εναλλαγής των γενεών. Από εκεί πηγάζει η ορμητικότητα του πάθους της αναπαραγωγής και η δύναμη των ζωικών ενστίκτων που αφορούν το ζευγάρωμα και την ανατροφή των νεογνών. 271
… καθήκον του γνήσιου φιλοσόφου είναι να ενοποιήσει τις «επιστήμες» κατανοώντας βασικές αρχές και να εφαρμόσει τα πορίσματα της ώριμης φιλοσοφικής σκέψης σε όλες τις πτυχές της ζωής… 274
Η επιστήμη καταλήγει να γίνεται άμεση «επαφή»¨, ή όπως λένε οι νεοσχολαστικοί, «θέαση της ουσίας», δηλαδή αντίληψη ενός αντικειμένου, η οποία πια δε συνίσταται σε «γνώσεις για» το αντικείμενο αυτό, με άλλα λόγια δε συνίσταται στη γνώση προτάσεων που του κατηγορούνται αλλά σε σχέση πραγματικής αλληλοκατοχής με το αντικείμενο αυτό. 274
Κεφ. Ι΄ Πρωταγόρας.
… τη σωκρατική θέση ότι «όλες οι αρετές είναι ένα: γνώση». 280
Έτσι επιβεβαιώνεται η τυπική ισοδυναμία των εννοιών της «εκπαίδευσης ανθρώπων» και της «διδασκαλίας της αρετής». 286
Σωκράτης: Η αρετή αποτελεί «γνώση», άρα είναι διδάξιμη. 291
Ούτε ο Πρωταγόρας ούτε ο Σωκράτης δεν παρουσιάζονται να υιοθετούν την ηδονοκρατική εξίσωση του καλού με την ηδονή. 306
Κεφ. ΙΑ΄ Πολιτεία.
Οι νόμοι του δικαίου είναι οι ίδιοι και για τις κοινωνικές τάξεις και για τις πόλεις και για τα άτομα. 311
Για το Σωκράτη: … τα πραγματικά θεμέλια της ηθικής ενυπάρχουν στην ιδιοσυστασία του ανθρώπου, και η παιδεία και η θρησκεία μπορούν να γίνουν σύμμαχοι της σωστής ηθικής. 320
Ο περιορισμός της ιδιοκτησίας, δηλαδή η απαγόρευση να έχουν δική τους περιουσία οι κρατικοί λειτουργοί, στην πραγματικότητα δεν έχει οικονομικό στόχο αλλά αποβλέπει στον σκοπό που εξυπηρετεί και η ακόμα εμφαντικότερη απαγόρευση της οικογενειακής ζωής, δηλαδή στην άρση της σύγκρουσης δημόσιου καθήκοντος και προσωπικού συμφέροντος. 325-326 Δηλαδή ο Σωκράτης επιδιώκει να διαχωρίσει την πολιτική δύναμη από την επιρροή του χρήματος. 326
… οι δημόσιοι άνδρες για τον Σωκράτη οφείλουν να συνδυάζουν δύο γνωρίσματα που σπανίως συνυπάρχουν: να είναι γνήσιοι επιστήμονες φιλόσοφοι πρώτου μεγέθους και ταυτόχρονα «άγιοι». 331
Εξήγηση του παντός σημαίνει απόλυτη απαλλαγή από κάθε στοιχείο που αποτελεί «απλή εμπειρική παρατήρηση» και συναγωγή όλων των λεπτομερειών της φύσης από ένα σύστημα «αυταπόδεικτων νόμων», όπως ακριβώς ο Descartes επιχείρησε να συναγάγει τη φυσική από τη γεωμετρία, που του φαινόταν απαλλαγμένη από κάθε μη «αυταπόδεικτο» αξίωμα. 336- 337
Η επιστήμη είναι προοδευτική αποκλειστικά και μόνο λόγω της προσωρινότητάς της. 337
… η ιδέα του Καλού υπερβαίνει τη διάκριση, που συχνά νομίζεται απόλυτη, μεταξύ αξίας και ύπαρξης. 337
Όπως έδειξε ο Σωκράτης: η διάκριση μεταξύ ουσίας και ύπαρξης δεν ισχύει στην περίπτωση του Καλού, το Καλό δεν πρέπει καθόλου να συγκαταλέγεται στις Ιδέες… 338
Φυσική, χημεία, βιολογία και οικονομία βρίθουν όλες από αόριστες «πρώτες έννοιες» και αναπόδεικτες παραδοχές. 341
Μπορούμε να πούμε ό,τι η Πολιτεία ονομάζει «διαλεκτική» δεν είναι καταρχήν άλλο από το αυστηρό και αδιάκοπο έργο της διεξοδικής εξέτασης των αόριστων και αναπόδεικτων στοιχείων των επιστημών- συγκεκριμένα, το ιδανικό του Σωκράτη για τις επιστήμες που τον ενδιαφέρουν άμεσα είναι η αναγωγή εκείνη των μαθηματικών στην αυστηρά λογική παραγωγή συμπερασμάτων από ρητά διατυπωμένα αξιώματα και με ακριβώς προσδιορισμένες λογικές μεθόδους, της οποίας θαυμάσια παραδείγματα παρέχει το έργο των Peano, Frege, Whitehaed, Russell. 342
Οι πρώτες αρχές, όπου ο διαλεκτικός φιλόσοφος ανάγει όλη τη γνώση, πρέπει να παρουσιάζουν αυτονόητη ανάγκη, ώστε τελικά η επιστήμη να μετατρέψει κάθε «αλήθεια της εμπειρίας» σε ό,τι ο Leibnitz αποκαλούσε «αλήθεια του λόγου». Η συνέπεια είναι μια ακόμα σημαντικότερη επέκταση του φάσματος της «επιστήμης». Σε μια ολοκληρωμένη φιλοσοφία ξεπερνιούνται οι διακρίσεις αξίας και γεγονότος, essentiae και esse, So-sein και Seine. Ο άνθρωπος, φτάνοντας στη σοφία, διαπιστώνει ότι ο λόγος για τα πράγματα είναι και ο λόγος για τον οποίο είναι ό,τι είναι συνυπάρχουν μέσα στο γνώρισμα ens realissimum, το οποίο, αυτονόητα, αφενός είναι και αφετέρου είναι ό,τι είναι, «υπέρτατο ον» αυτεξήγητο. 342
Ο Τίμαιος υπενθυμίζει ότι, ιδιαίτερα στις φυσικές επιστήμες, όλα τα συμπεράσματά μας είναι αναπόφευκτα προσωρινά, δηλαδή τα καλύτερα εφικτά με τις εκάστοτε γνώσεις μας, και κανονικά όλα τους θα ξεπεραστούν ή θα τροποποιηθούν. Μια μόνιμη αντίθεση μεταξύ του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη συνίσταται ακριβώς στην έντονη αίσθηση αυτής της προσωρινότητας και προοδευτικότητας της επιστήμης στον πρώτο και την απουσία της στον δεύτερο. Ο Πλάτων δεν υποθέτει πουθενά ότι μπορεί να παγιώσει τελεσίδικα την επιστημονική σκέψη της ανθρωπότητας – αντίθετα, ο Αριστοτέλης έχει έντονη αυτή την τάση. 343
Ο Πλάτων έμεινε πιστός στη σωκρατική αντίληψη ότι η ανθρώπινη γνώση είναι ασήμαντη σε σύγκριση με την απεραντοσύνη του επιστημονικού προβλήματος, ώστε να του είναι ξένη κάθε διάθεση φτηνού και εύκολου δογματισμού. 343
Είναι αδύνατο να εκφραστεί απόλυτα με μαθηματικά σύμβολα η ανθρώπινη γνώση, αλλά όσο περισσότερο εκφραστεί μαθηματικά τόσο το καλύτερο. 344
Περιττεύει να τονιστεί ότι ο Πλάτων, με όλη του την αφοσίωση στο αίτημα της κριτικής μεταφυσικής των επιστημών, δεν κηρύσσει μια vita contemplativa (φιλοσοφικό βίο) χωρίς πρακτική κοινωνική δραστηριότητα. 344
Η ενοποίηση της επιστήμης είναι εφικτή μόνο γι’ αυτόν που τον φωτίζει η θέαση του Καλού, αρχή της ενότητας, και το Καλό το θεάται μόνο όποιος το βιώνει. 344
Ο Σωκράτης… πρότυπο μια κοινωνία όπου η μέγιστη αρετή είναι η «έντιμη φιλοδοξία», η επιδίωξη του cursus honorum (της σταδιοδρομίας των τιμών). 345
Οι γνώσεις και η αρετή δεν είναι στοιχεία που εξασφαλίζονται σήμερα για να «εκκριθούν» αύριο, αλλά αποκτώνται οριστικά… το ήθος και το πνεύμα αποτελούν κτήματα ες αιεί. 347
Κεφ. ΙΒ΄, Φαίδρος.
Η παραφροσύνη του εραστή είναι μια τέταρτη μορφή της θεϊκής αυτής «μανίας», που αντιπροσωπεύει σοφία πολύ μεγαλύτερη από τις πρακτικές γνώσεις. 356
Στην αρχή ορίστηκε ο «έρως» ως ένα είδος «παραφροσύνης» ή «μανίας». Στη συνέχεια έγινε διάκριση δύο κύριων τύπων παραφροσύνης: εκείνης που οφείλεται σε ανθρώπινη ασθένεια και εκείνης που οφείλεται σε θεόσταλτη «ανάταση» πέρα από τις «συμβατικότητες» της καθημερινής ζωής. 363
Κεφ. ΙΓ΄, Θεαίτητος.
Ο Πρωταγόρας αρνείται ότι υπάρχει ένας κοινός πραγματικός κόσμος, γνώσιμος από δύο έστω αντιλήπτορες. 376
Τελικά η έννοια ενός «κοινού» φυσικού ή ηθικού κόσμου είναι μύθος, μύθος όμως αναγκαίος στη ζωή. 383
… ο «κοινός» κόσμος συνίσταται αποκλειστικά στη δημιουργία της «μεσοϋποκειμενικής επικοινωνίας», όπου στηρίζεται κάθε πρακτική συνεργασία. 383
… η αρετή και η σοφία χαρίζουν ομοιότητα με το θεό και παρέχουν τη μοναδική ευτυχία. 386
… η γνώση είναι αληθής κρίση. 391
Η ιστορία ούτε είναι ούτε θα μπορέσει ποτέ να αποτελέσει πεδίο «αποδεικτικής επιστήμης». 395
Κεφ. ΙΔ΄, Παρμενίδης.
Ο Σ. διατύπωσε την άποψη ότι η Ιδέα, ή καθολική έννοια, ενδέχεται απλώς να είναι μια «σκέψη στο νου μας», τρόπος θεώρησης των πραγμάτων. Πρόκειται για τη θεωρία τη γνωστή ιστορικά ως ονοματοκρατία. 409
Η εννοιοκρατία δε θα ήταν μοιραία μόνο για την πλατωνική φιλοσοφία αλλά και για την αριστοτελική. Βάσει της δεύτερης, δεν υπάρχουν καθολικές έννοιες ante res (πριν από τα πράγματα), υπάρχουν όμως καθολικές έννοιες in rebus (μέσα στα πράγματα) και αυτός είναι ο μοναδικός λόγος που επίσης υπάρχουν καθολικές έννοιες στον intellectum (νου) του επιστήμονα. 410
Κεφ. ΙΕ΄, Σοφιστής, Πολιτικός.
…υπάρχουν δύο «ελαττώματα» που μαστίζουν την ψυχή: αφενός η πνευματική ασθένεια και παραμόρφωση (αίσχος), δηλαδή η ανηθικότητα ή, όπως λέγεται συνήθως, η «παλιανθρωπιά», και αφετέρου η απλή αμάθεια (άγνοια). 436
…πρόκειται για ακραίους δυιστές, που θεωρούν το «είναι» και το «γίγνεσθαι» τελείως διαχωρισμένα. 441
Το Είναι, η Κίνηση και η Ακινησία αποτελούν τρία από αυτά τα universalissima (καθολικότατα) ή μέγιστα γένη. 444
Έτσι, οι επιστήμες γενικά ανήκουν σε δύο κλάσεις: όσες μετρούν τους αριθμούς, τα μήκη, τις επιφάνειες, τις ταχύτητες κλπ, και όσες χρησιμοποιούν ως βάση της μέτρησης το σωστό μέτρο (μέτριον), το κατάλληλο (πρέπον), το έγκαιρο (τον καιρόν), το ηθικά αναγκαίο (δέον). Η ρήση ότι «κάθε επιστήμη είναι μέτρηση» αληθεύει μόνο με την προϋπόθεση ότι λαμβάνεται υπόψη η διάκριση αυτή μεταξύ των δύο ειδών μέτρησης. 456
Κεφ. ΙΣΤ΄, Φίληβος.
Πραγματεύεται το ερώτημα αν «το καλό για τον άνθρωπο» ταυτίζεται με την ηδονή, ή μήπως με τον πνευματικό βίο. 466
Όπως γνωρίζουμε από τον Αριστοτέλη, χαρακτηριστική διαφορά του Πλάτωνα από τους Πυθαγορείους είναι ότι αντικατέστησε τη δική του; αντίθεση μεταξύ Απεριόριστου και Ορίου με την αντίθεση μεταξύ του Απεριόριστου (που νοείται ως «απεριόριστο προς δύο κατευθύνσεις», λ.χ. Μεγάλο και Μικρό) και το Ενός. 466
Ούτε η ηδονή ούτε η σκέψη δεν συνιστά μόνη της το καλό για τον άνθρωπο. 471
Καθένας προτιμά μια ζωή «μεικτή», που να εμπεριέχει και «σκέψη» και αίσθημα ηδονής. 471
Η οριοθέτηση ενός «περισσότερου και λιγότερου» συνιστά ό,τι ακριβώς ονομάζεται γένεσις, δηλαδή διεργασία του γίγνεσθαι. 473
Αν θέλουμε να κατανοήσουμε ένα οποιοδήποτε Είδος ή γνώρισμα, το καλύτερο είναι να το μελετήσουμε στις ακραίες και πιο χαρακτηριστικές εκδηλώσεις του. 483
… συμπίπτει εδώ με την αντίστοιχη του Καντ, ότι δηλαδή η επιστημοσύνη κάθε κλάδου γνώσης εξαρτάται από τα μαθηματικά που αυτός περιέχει. 490
Ο άριστος ανθρώπινος βίος πρέπει να αποτελεί μείγμα δύο συστατικών: ευφυούς δραστηριότητας και ηδονής. 491
Γι’ αυτό εύλογα δεχόμαστε το συρφετό γνώσεων δεύτερης κατηγορίας – μερικές τις χρειαζόμαστε πραγματικά, προκειμένου να ζήσουμε ως άνθρωποι μεταξύ ανθρώπων, ενώ καμιά δε βλάπτει, αρκεί επίσης να διαθέτουμε τις ανώτερες γνώσεις, για να μη διατρέχουμε τον κίνδυνο να εκλάβουμε χονδρικές προσεγγίσεις ως κάτι αξιολογότερο. 491
Οπωσδήποτε (αφού ο άριστος βίος είναι ο «μεικτός») οι ηδονές θα απαντούσαν ότι δεν είναι καλό να μένουν μόνες, και ο καλύτερος συγκάτοικος είναι «η γνώση όλων των πραγμάτων, και ειδικά του εαυτού μας». / γενών άριστον… το του γιγνώσκειν τάλλα τε πάντα και αυτήν ημών (φρόνησιν). 492
… Ο Σωκράτης αντέτασσε ότι η «ευφυία» (ο νους) είναι πάντως (γε) πολύ καλύτερη για τη ζωή του ανθρώπου από την ηδονή. 494
Κεφ. ΙΖ΄, Τίμαιος και Κριτίας.
Οι φυσικές επιστήμες είναι προοδευτικές, ενώ η μεταφυσική και τα μαθηματικά όχι. 501
Εδώ διαπιστώνουμε ότι ο Πλάτων δεν εννοεί ότι υπήρξε χρόνος πριν ο Θεός κατασκευάσει τον κόσμο, αφού λέει, όπως παραδέχεται ο Αριστοτέλης, ότι ο χρόνος και ο κόσμος «άρχισαν» μαζί, όταν βέβαια ο Θεός τα δημιούργησε και τα δύο. 504
Ο χρόνος έχει με την αιωνιότητα την ίδια σχέση που έχει ο αριθμός με την μονάδα. Η απόλυτη ομοιόμορφη ροή του αποτελεί ατελή αντανάκλαση της ταυτότητας της αιωνιότητας με τον εαυτό της. Ο χρόνος αποτελεί τη χαρακτηριστική μορφή του αισθητού. Όταν προσπαθούμε να μιλάμε για το αιώνιο, το αναφέρουμε ως «αυτό που ήταν, είναι και θα είναι». 506
Καθήκον της επιστήμης είναι να μην ικανοποιείται ποτέ με τα εκάστοτε δεδομένα, αλλά να προσπαθεί να τα «εξηγήσει» βάσει λογικών νόμων ως συνέπειες απλούστερων αρχικών «δεδομένων». 516
Κεφ. ΙΗ΄, Νόμοι και Επινομίς.
Περιέχει τις τελευταίες και ωριμότερες απόψεις για τα θέματα που τον ενδιέφεραν περισσότερο σε όλη τη ζωή του: την ηθική, την παιδεία και τη νομοθεσία. 525
Στην Περσία κανένας δεν διδάσκεται πώς να διατάζει, στην Αθήνα κανένας πώς να υπακούει. 535
… κάθε πολίτευμα, για να είναι υγιές, πρέπει να στηρίζεται σε «καταμερισμό της εξουσίας»… 535
…τίποτε δεν είναι τόσο αποκρουστικό στον Θεό και στους ανθρώπους όσο η εκμετάλλευση των ανυπεράσπιστων. 539
Το υπέρτατο αίτημα που υπάρχει για τον άνθρωπο είναι να επιδιώκει αλήθειαν (γνησιότητα) σε όλες τις κοινωνικές του σχέσεις – και μάλιστα να είναι πιστός. 539
…[ελέγχεται μέχρι που θα φτάνει ο πλούτος]… 542
Σε μια πλατωνική πολιτεία, το σημαντικότερο αξίωμα είναι το αξίωμα του «υπουργού παιδείας». 544
Βάρος στη μουσική…. 547
Όλα τα παιδιά πρέπει να πηγαίνουν στο σχολείο καθημερινά… 548
Η καινοτομία του Πλάτωνα έγκειται στη συστηματοποίηση της μέσης εκπαίδευσης με τη συγκέντρωση και το συντονισμό των ειδικών σε ένα ίδρυμα. 548
Οι πολλές ώρες ύπνου και το καθυστερημένο ξύπνημα είναι ολέθρια για το σώμα και το μυαλό. 549
Ο Πλάτων, δημιουργός της φυσικής θεολογίας, αποτελεί τον πρώτο διανοητή που δίδαξε ότι οι εσφαλμένες θεολογικές δοξασίες πρέπει να θεωρούνται έγκλημα κατά του κράτους και να διώκονται από τις πολιτικές αρχές. 554
Ο Πλάτων είναι δημιουργός του «φιλοσοφικού θεϊσμού». 557
Η οικειοποίηση δημόσιου χρήματος είναι ασυγχώρητη και πρέπει να τιμωρείται με την ποινή του θανάτου, άσχετα με το ποσό της κατάχρησης. 560
Χωρίς γνώση του αριθμού θα ήμαστε χωρίς νόηση και ηθική. Τη θεϊκότητα του αριθμού τη διαπιστώνουμε αν συλλογιστούμε ότι όπου υπάρχει αριθμός βρίσκουμε τάξη, ενώ εκεί όπου λείπει ο αριθμός δεν υπάρχουν παρά μόνο σύγχυση, χάος και αταξία. 563 Η ικανότητα της μέτρησης είναι το προνόμιο που διακρίνει τον άνθρωπο από τα ζώα. 463-564
Ο σοφότερος άνθρωπος είναι εκείνος που κατόρθωσε να αποκτήσει όλη την επιστημονική γνώση. Αυτός, όταν ο θάνατος τον πάρει τελικά από τον αισθητό κόσμο, θα πραγματοποιήσει σίγουρα την απόλυτη ενοποίηση του εαυτού του, και η μοίρα του, όπου και να βρεθεί, θα είναι ευλογημένη. 566
Κεφ. ΙΘ΄, Ο Πλάτων στην Ακαδημία. Οι Ιδέες και οι Αριθμοί.
Παράρτημα. Νόθα Πλατωνικά κείμενα.
Αλκιβιάδης Ι. Σκοπός του συγγραφέα είναι να εκθέσει την άποψη ότι το κατεξοχήν χρήσιμο πράγμα για την αληθινή ευτυχία στη ζωή είναι η αυτογνωσία, ότι αυτό σημαίνει γνώση του τι είναι καλό και τι κακό για την ψυχή, και ότι μια τέτοια γνώση διαφέρει ποιοτικά από κάθε εξειδίκευση. 587
Πάσχει από λοιμώδη αμάθεια (αμαθίαν), την κοινή ασθένεια των «δημοσίων ανδρών». 588
Αλκιβιάδης ΙΙ. Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν γνωρίζουν αν αυτό που εκτελούν είναι ωφέλιμο. 591
Σίσυφος. … το μέλλον, όντας με πραγματικό, είναι «μηδέν για μας». 613
Ερυξίας. …καθαρή αναφορά στο στωικό παράδοξο solus sapiens dives («μόνος πλούσιος είναι ο γνώστης»). 613
Αξίοχος. Τον παρηγορεί με τα επιχειρήματα ότι: α) ο θάνατος αποτελεί απόλυτη ασυνειδησία, άρα δεν υπάρχει φόβος μεταθανάτιων πόνων… γ) ότι ο θάνατος δεν έχει σημασία ούτε για τους ζωντανούς ούτε για τους νεκρούς: ενόσω ζούμε, ο θάνατος απουσιάζει και, αφού πεθάνουμε, απουσιάζουμε εμείς. 616
