Λωτοφάγοι

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η “Πικρία”, που συμπεριλαμβάνεται στη συλλογή “Τραβέρσο” (1975), αποτελεί το τελευταίο ποίημα που έγραψε ποτέ ο Καββαδίας. Το ολοκλήρωσε μάλιστα λίγες μόλις μέρες πριν πεθάνει (το ποίημα φέρει ημερομηνία 7 Φεβρουαρίου 1975· ο Καββαδίας πεθαίνει στις 10 Φεβρουαρίου). Ο τίτλος του ποιήματος θυμίζει το «Καφάρ». Τα δύο αυτά ποιήματα, όπως και τοMal du depart, είναι κατεξοχήν δείγματα της καββαδιακής εκδοχής του spleen, η οποία διαφέρει από την καρυωτακική ή την μπωντλερική: είναι η μελαγχολία που προκύπτει από τον οντολογικό διχασμό του ναυτικού ανάμεσα στη στεριανή ζωή από τη μια, που του επιβάλλεται ως ανάγκη ή που τον παγιδεύει (κατά κανόνα με το φευγαλέο και εν τέλει διαψευσμένο δέλεαρ του έρωτα), και του θαλασσινού ταξιδιού από την άλλη, που ρέει στο αίμα του σαν μοίρα και τον καλεί σαν Σειρήνα. Ο Ν. Καββαδίας σε προχωρημένη ηλικία Η “Πικρία” όμως είναι πιο πολυστρωματικό ποίημα από τα προαναφερθέντα.

[Διαβάστε εδώ το πρώτο μέρος] ΕΚΑΒΗ ΚΑΙ ΜΗΔΕΙΑ Αν όντως χρονολογείται μεταξύ του 426-424 π.Χ, όπως εικάζουν πολλοί, η Εκάβη δεν απέχει χρονολογικά πολύ από την άλλη εκείνη τραγωδία του Ευριπίδη στην οποία δεσπόζει η εκδίκηση μιας «βάρβαρης» γυναίκας, τη Μήδεια (431 π.Χ.). Τηρουμένων των αναλογιών, οι δομικές ομοιότητες ανάμεσα στις δύο τραγωδίες είναι πολλές και εμφανείς (οι ουσιώδεις διαφορές είναι εξίσου μεγάλες, αλλά δεν θα επιμείνουμε εδώ σε αυτές). Οι δύο πρωταγωνίστριες ακολουθούν παρόμοια πορεία, από το ηθικό πλεονέκτημα στην ηθική κατάπτωση. Τόσο η Μήδεια όσο και η Εκάβη διεγείρουν τον ἔλεον (τον οίκτο αλλά κυρίως τη συμπάθεια) στο πρώτο μισό του έργου, τον φόβον αλλά κυρίως τη φρίκη στο δεύτερο. Εκάβη και Μήδεια είναι ξένες, «βάρβαρες», γυναίκες, η μοίρα των οποίων βρίσκεται στα χέρια Ελλήνων ανδρών.

Η Εκάβη, μαζί με την Ανδρομάχη και τις Τρωάδες, συγκροτούν την ομάδα εκείνη των ευριπίδειων τραγωδιών που θεματοποιούν τις συνέπειες του Τρωικού πολέμου από τη σκοπιά των ηττημένων. Η μητέρα του Έκτορα (Εκάβη), η γυναίκα του (Ανδρομάχη) και οι υπόλοιπες ευγενείς Τρωαδίτισσες παίρνουν τον δρόμο της σκλαβιάς μετά την πτώση της Τροίας ως αποτέλεσμα της μοιραίας έλξης του Πάρη για την Ελένη (η οποία παραμένει ατιμώρητη). Όμως το ηθικό ανάστημα και η βαθιά τραγικότητα, που εδράζεται κυρίως στη βιαιότητα της αλλαγής που επιφέρει στη μοίρα τους η τύχη, της μεταβολῆς ἐς τὸ ἐναντίον, επισκιάζουν τους νικητές, που αναδεικνύονται βάρβαροι στη θέση των «βαρβάρων» — μέχρι το σημείο τουλάχιστον, στην Εκάβη, που η πλήρης ανομία που επικρατεί στον μεταϊλιαδικό κόσμο του έργου συμπαρασύρει την ευγενή βασίλισσα σε μια καθοδική πορεία προς το Κτήνος. “ΕΚΑΒΗ”: ΕΝΑ ‘ΔΙΠΤΥΧΟ’ ΕΡΓΟ; H Εκάβη δεν ανταποκρίνεται στη δομική συνταγή του Αριστοτέλη, που απαιτεί ενιαίο μύθο, με έκθεση, δέση και λύση. Αντιθέτως, το έργο είναι χωρισμένο σε δύο ευδιάκριτα μέρη, κάτι που αρκετοί μελετητές το θεώρησαν δομικό ελάττωμα (έλλειψη δραματικής ενότητας) μιλώντας επικριτικά για «δίπτυχη» δομή.

H αντίθεση Ορέστη-Ηλέκτρας εκδιπλώνεται επίσης και γύρω από τις έννοιες φως-σκοτάδι, από τις οποίες εκπορεύονται περαιτέρω αντιθετικά ζεύγη, όπως ζωή-θάνατος, ευτυχία-δυστυχία και κυρίως αλήθεια-ψευδαίσθηση. Από την αρχή μέχρι το αμφίσημο τέλος της η Ηλέκτρα του Σοφοκλή είναι ένα παιγνίδι φωτοσκιάσεων, ένα chiaroscuro, που στηρίζεται στην ασταθή σχέση ανάμεσα σε μια τιμωρητική επιταγή από τη μια, η οποία εκδίδεται μάλιστα από τον θεό του φωτός, τον Λύκειο Απόλλωνα (6-7), και που αναφέρεται σε ένα ζεύγος δολοφόνων, μοιχών και σφετεριστών της εξουσίας, στους οποίους το έργο δεν προσφέρει κανένα ελαφρυντικό· και από την άλλη στην πραγματικότητα της αποξένωσης και την εμμονή του μίσους, η οποία κρατά τόσο πολύ και διεισδύει τόσο βαθιά στους πόρους της ψυχής, που στο τέλος θέτει εν αμφιβόλω την καθαρτική λειτουργία της εκδίκησης. Ο Ορέστης ορίζεται σαφώς από το πρώτο σκέλος της αντίθεσης:

[ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΑΠΟΤΕΛΕΙ ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΤΟΥ "Για την Ηλέκτρα του Σοφοκλή: (4) Η αντίθεση φίλοι-ἐχθροί".] Η πιο προφανής αντίθεση στην Ηλέκτρα είναι η αντίθεση ανάμεσα στον ενεργητικό, δραστήριο, αποφασιστικό και αυτεξούσιο αρσενικό Ορέστη, ο οποίος είναι αφοσιωμένος στο ἔργον, και την παθητική, αδρανή και περιορισμένη θηλυκή Ηλέκτρα, η οποία είναι παγιδευμένη στον ατελέσφορο λόγον. Κατά βάθος, βέβαια, η αντίθεση αυτή είναι εν μέρει έστω φαινομενική, καθώς ο θρήνος της Ηλέκτρας είναι ο ίδιος πράξη πνευματικής αντίστασης με μαγικές μάλιστα διαστάσεις (τη δυνατότητα να διεγείρει την οργή και άρα την εκδίκηση του νεκρού Αγαμέμνονα), οι οποίες ενισχύονται από την υποδόρια διασύνδεση του συγκεκριμένου σημείου στην τραγωδία του Σοφοκλή με τον μεγάλο κομμό τωνΧοηφόρων. Μην ανησυχείς, λέει στην Ηλέκτρα ο χορός, σε μια αποστροφή που θυμίζει έντονα τις Χοηφόρους: οὔτε γὰρ ὁ τὰν Κρῖσαν / βούνομον ἔχων ἀκτάν / παῖς Ἀγαμεμνονίδας ἀπερίτροπος / οὔθ᾽ ὁ παρὰ τὸν Ἀχέροντα θεὸς ἀνάσσω(180-4). Έστω με αυτή τη διευκρίνιση, πάντως, η αντίθεση συνεχίζει να ισχύει· είναι μάλιστα αντίθεση έκτυπη και συνδέεται όχι μόνο με τη στάση των δύο αδελφών απέναντι στους δολοφόνους του πατέρα τους, αλλά και με τον τρόπο κατά τον οποίο Ορέστης και Ηλέκτρα βιώνουν τον χρόνο, μια εξίσου κρίσιμη για την κατανόηση της τραγωδίας έννοια.

Η οργάνωση του κόσμου στη βάση δυαδικών σχημάτων αντίθεσης αποτελεί κεντρική δομική αρχή της αρχαίας ελληνικής σκέψης, η οποία φυσιολογικά βρήκε εφαρμογή και στην τραγωδία. Τα τραγικά έργα στήνονται στη βάση συμμετρικών σχέσεων, που αναπτύσσονται στο επίπεδο της δραματικής αφήγησης και δομής (αντιθέσεις ανάμεσα σε ολόκληρες σκηνές ή τμήματά τους, ακόμη και ανάμεσα στα διαφορετικά έργα μιας τραγικής τριλογίας ή τετραλογίας), στο επίπεδο της χαρακτηρολογίας (αντιστίξεις ανάμεσα στα δραματικά πρόσωπα που αναδεικνύουν αρχετυπικές συγκρούσεις ανάμεσα στους χαρακτήρες), αλλά και στο επίπεδο της θεματολογίας (αντινομίες ανάμεσα σε σύμβολα ή θέματα, καθώς και ανάμεσα σε έννοιες, όπως αυτές που ορίζουν τηνΗλέκτρα του Σοφοκλή, δηλαδή τα ζεύγη φίλοι/ἐχθροί, λόγος/ἔργον και φως/σκοτάδι — ζεύγος από το οποίο παράγονται οι επιμέρους αντιθέσεις ανάμεσα στην αλήθεια και την ψευδαίσθηση, τη ζωή και τον θάνατο, την ευτυχία και τη δυστυχία). Οι αντιθέσεις αυτές, οι οποίες συχνά αποδομούνται (οι πόλοι τους δηλαδή αντιστρέφονται ή αποκαλύπτεται η συμβατική, τεχνητή και εν τέλει προβληματική τους φύση), αποτελούν τους άξονες γύρω από τους οποίους περιστρέφεται η πλοκή, οριοθετούνται οι σχέσεις μεταξύ των πρωταγωνιστών και αρθρώνεται θεατρικά η θεματική και η ιδεολογία της δράσης.