Του Νίκου Τσούλια
Η Παιδαγωγική έχει αρκετές ιδιαιτερότητες, μερικές από τις οποίες θα σημειωθούν στο παρόν κείμενο. Ίσως το πιο χαρακτηριστικό δομολειτουργικό γνώρισμά της να είναι η ευρύτητα του αντικειμένου τους αλλά παράλληλα και η εμβάθυνση την οποία απαιτεί το πεδίο αναφοράς της.
Συγκεκριμένα, θα πρέπει να έχει επιστημονική αρτιότητα και να τεκμηριώνει με απόλυτα έγκυρο τρόπο τα πορίσματά της και πρέπει ταυτόχρονα να είναι «πολυσυλλεκτική», αφού περιλαμβάνει το «Όλον» του ανθρώπου, και αυτόνομα ως άτομο και σε σχέση με το κοινωνικό του πλαίσιο και με το πολιτισμικό του συγκείμενο. Παράλληλα θα πρέπει να έχει διεισδυτική ματιά, να προσεγγίζει και να αναλύει την προσωπικότητα του ανθρώπου προκειμένου να ασκήσει το ρόλο της. Έτσι προκύπτει και ο πολυμερισμός της επιστημονικής μεθοδολογίας της, αφού «η παιδαγωγική πραγματικότητα πρέπει να λάβει υπόψη: την εμπειρική μέθοδο, την ιστορικο-ερμηνευτική διάσταση, το φιλοσοφικό στοχασμό»[i].
Αυτή η ευρύτητα και η απαίτηση για εμβάθυνση της προσφέρει και τη μεγάλη δυναμική. Γιατί κάθε επιστήμη αναφέρεται σε ένα μέρος του επιστητού, ενώ η Παιδαγωγική συνάπτεται όχι μόνο με το status του ανθρώπου αλλά και με το μορφωτικό και εκπαιδευτικό γίγνεσθαι και με το γενικότερο πολιτιστικό στερέωμα. Ως εκ τούτου απαιτεί πάντα μαθησιακή ετοιμότητα, διαρκή ερευνητική ματιά, δημιουργικό αναστοχασμό, κριτική σκέψη, ευρύνοια και οξύνοια. Υπάρχει και ένα επιπλέον στοιχείο, η δημιουργική σύζευξη παλιών «εργαλείων της» με εκείνα της τωρινής περιόδου, αρκεί να λάβουμε υπόψη μας ότι «ακόμα και η σημερινή Κυβερνητική Παιδαγωγική με την προγραμματισμένη διδασκαλία υιοθετεί ως μέθοδο τη μαιευτική του Σωκράτη κατά τη χρήση μηχανών ή συσκευών μάθησης»[ii], τη μέθοδο που έρχεται από τα πρώτα βήματα της επιστήμης της αγωγής στην αρχαία Ελλάδα.
Η Παιδαγωγική μπορεί να ανοίξει νέους δρόμους στην κατανόηση της ανθρώπινης φύσης, στην προαγωγή μια σειράς ανθρωπιστικών αξιών – το έλλειμμα των οποίων προκαλεί ανισορροπίες στην κοινωνική πρόοδο, στην ενίσχυση και στη διαρκή καλλιέργεια των μορφωτικών αγαθών. Μπορεί να αμφισβητήσει την εκτεταμένη εργαλειοποίηση της ανθρώπου από ένα ευρύ φάσμα της σημερινής τεχνοκρατικής δραστηριότητας, που περιλαμβάνει από την βιοτεχνολογική θαυματολογία μέχρι την εμποροκρατούμενη σύλληψη του ανθρώπου ως πελάτη και ως αντικείμενο της αγοραίας εκδοχής του κοινωνικού γίγνεσθαι. Μπορεί να αναδείξει τον άνθρωπο ως υποκείμενο της ιστορίας του, ως δημιουργό του πολιτισμού του, ως πρώτιστη αυταξία της κοινωνίας.
Με όλο αυτό το κοινωνικό φορτίο μιας ευρείας νομιμοποίησης, η Παιδαγωγική καλείται να απαντήσει σε πολλαπλές προκλήσεις και σε αρκετά ζητήματα που έχουν μείνει χωρίς εξελικτική δυναμική και μερικά σε κατάσταση πολύ παλιών εποχών. Ουσιαστικά, η Παιδαγωγική σηκώνει και ένα ευρύτερο φορτίο: της αμφισβήτησης των τεχνητά καθηλωμένων ανθρωπιστικών επιστημών, της προαγωγής μιας γενικής ουμανιστικής παιδείας και της καλλιέργειας των Γραμμάτων και της Τέχνης στις σημερινές κοινωνίες. Να φέρει τον άνθρωπο στο κέντρο του διαρκούς και μόνιμου ενδιαφέροντός της, γιατί πολύ απλά «όλα τα πράγματα έχουν κάποια τιμή, ενώ μόνο ο άνθρωπος έχει αξιοπρέπεια» (Καντ).
Βασική της αποστολή είναι ο εξανθρωπισμός του ανθρώπου και όλη αυτή η «τελετουργία» γίνεται σε περιβάλλον δύσκολο, γεμάτο αντιξοότητες και δυσκολίες. Ο λόγος είναι απλός και ισχυρός. Οι περισσότερες κοινωνικές λειτουργίες και κυρίως όλη η οικονομική βάση της σύγχρονης πολιτείας είναι αντι-παιδαγωγούσες και αντιπαιδαγωγικές «δράσεις». Τα πρότυπά τους, η κοσμοθεωρία τους, τα αξιακά τους πεδία όχι μόνο αφίστανται εκείνων των αντίστοιχων παιδαγωγικών αλλά και τα αντιμάχονται ρητά ή άρρητα ή και υποκριτικά. Ας δούμε εδώ μια σχετική αναφορά. «Ο Σωκράτης, αν ήταν δυνατόν, θα κραύγαζε: “Άνθρωποι, πού το πάτε εσείς που κάνετε το παν να κερδίσετε χρήματα ενώ αδιαφορείτε εντελώς για τα παιδιά σας, στα οποία θα αφήσετε τις περιουσίες σας”;»[iii]. Πρόκειται λοιπόν για ένα παλιό πρόβλημα, που αντί να επιλύεται ή έστω να προωθείται κάποια μορφή άμβλυνσής του, γίνεται όλο και πιο απειλητικό, αφού η χρησιμοθηρική σύμφωνα με τις επιταγές της αγοράς αντίληψη γίνεται διαρκώς και εντονότερη.
Η Παιδαγωγική δεν προσεγγίζει απλά και μόνο τον άνθρωπο και την κοινωνία του, δεν μένει στη διαπίστωση και στην ερμηνεία. Οφείλει να μετασχηματίσει τον χαρακτήρα του ανθρώπου, να καλλιεργήσει και να προκρίνει μια κοινωνία δικαιοσύνης και ελευθερίας, να συνεργήσει στη δημιουργία ενός όμορφου κόσμου. Και είναι ακριβώς αυτό το βαρύ φορτίο που έρχεται από πολύ μακριά, αφού «ο θεμελιωτής του ορθολογικού (κλασικού) ρεαλισμού, ο Αριστοτέλης, ο οποίος είναι και ο κύριος εκπρόσωπος της νοησιαρχίας κατά την αρχαιότητα, θεωρεί ως απαραίτητα στοιχεία για την ηθική αγωγή των νέων τη φύση, το έθος και το λόγο»[iv].
Να διαμορφώνουμε τα πνεύματα
χωρίς να τα ομοιομορφοποιούμε,
να τα πλουτίζουμε χωρίς να τα κατηχούμε,
να τα εξοπλίζουμε χωρίς να τα στρατολογούμε,
να τους δίνουμε τον καλύτερο εαυτό μας,
χωρίς να περιμένουμε σαν ανταμοιβή
το να μας μοιάσουν.Jean Rostand.
[i] Albert Reble (1990), Ιστορία της Παιδαγωγικής, Αθήνα: Δ. Παπαδήμας
[ii] Η. Μετοχιανάκης (1997), Οι επιδράσεις της φιλοσοφικής σκέψης στη σύγχρονη παιδαγωγική αντίληψη, στο: Παιδαγωγική επιστήμη στην Ελλάδα και στην Ευρώπη: Τάσεις και προοπτικές, Αθήνα: Ελληνικά γράμματα, σ. 135
[iii] Πλούταρχος (2002), Περί παίδων αγωγής, Θεσσαλονίκη: Ζήτρος, σ. 81
[iv] Η. Μετοχιανάκης (1997), Οι επιδράσεις της φιλοσοφικής σκέψης στη σύγχρονη παιδαγωγική αντίληψη, στο: Παιδαγωγική επιστήμη στην Ελλάδα και στην Ευρώπη: Τάσεις και προοπτικές, Αθήνα: Ελληνικά γράμματα, σ. 137
